Χωρίς υποστήριξη οι πρόσφυγες που επιστρέφονται στην Ελλάδα
Με αφορμή τη Διεθνή Ημέρα για την Εξάλειψη των Φυλετικών Διακρίσεων στις 21 Μαρτίου, στρέφουμε την προσοχή μας στα συστημικά εμπόδια και παραλείψεις που εξακολουθούν να πλήττουν αναγνωρισμένους πρόσφυγες, οι οποίοι επιστρέφονται αναγκαστικά στην Ελλάδα από άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ).
Οι επιστροφές αναγνωρισμένων προσφύγων στην Ελλάδα έχουν ενταθεί το τελευταίο διάστημα, καθώς τα κράτη-μέλη της ΕΕ ενισχύουν τις πολιτικές επιστροφών που στοχεύουν τους δικαιούχους διεθνούς προστασίας. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η πίεση της Γερμανίας για την εφαρμογή επιστροφών μέσω πιλοτικών προγραμμάτων, καθώς και οι ευρύτερες αλλαγές πολιτικής της ΕΕ. Η προηγούμενη ανάλυσή μας για τους συνοριακούς ελέγχους και τις απελάσεις της Γερμανίας παρέχει περαιτέρω στοιχεία για αυτές τις εξελίξεις.
Οι αναγνωρισμένοι πρόσφυγες εξακολουθούν να επιστρέφονται στην Ελλάδα από άλλες ευρωπαϊκές χώρες χωρίς καμία υποστήριξη για την κάλυψη των βασικών τους αναγκών ή για την υπέρβαση των χρόνιων, τεκμηριωμένων εμποδίων στην παροχή προστασίας. Οι περιπτώσεις τριών ατόμων που επιστράφηκαν στην Ελλάδα από τις αρχές του έτους αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα και μία υπενθύμιση της πραγματικότητας.
Ο Francis* επιστράφηκε στην Ελλάδα από τη Γερμανία τον Ιανουάριο του 2025, η Zahra* από την Ελβετία τον Ιανουάριο του 2025, και ο Bashir* επιστράφηκε από τη Γερμανία τον Φεβρουάριο του 2025. Η Υποστήριξη Προσφύγων στο Αιγαίο (RSA) τους παρείχε νομική υποστήριξη και παρακολούθησε τις συνθήκες επιστροφής τους στην Ελλάδα.
Πλήρης έλλειψη πληροφόρησης μετά την άφιξη
Και οι τρεις πρόσφυγες επιστράφηκαν στην Ελλάδα αεροπορικώς, σύμφωνα με τη συνήθη πρακτική. Η Zahra συνοδευόταν από Ελβετούς αστυνομικούς κατά τη δεύτερη απόπειρα των αρχών να την επανεισάγουν στη χώρα. Κατά την πρώτη, ανεπιτυχή απόπειρα επιστροφής της, η Zahra είχε μεταφερθεί στο αεροπλάνο με χειροπέδες και σε κατάσταση έντονης ψυχικής δυσφορίας, ωστόσο ο πιλότος δεν δέχθηκε να διεξαγάγει την πτήση της απέλασής της.
Ο Francis και η Zahra κρατήθηκαν από αξιωματικούς της Ελληνικής Αστυνομίας μετά την άφιξή τους στο Διεθνές Αεροδρόμιο Αθηνών για λόγους ταυτοποίησης, για χρονικό διάστημα που κυμάνθηκε από μισή ώρα έως κάποιες ώρες αντίστοιχα. Δεν υπήρχαν διερμηνείς για να εξασφαλιστεί η επικοινωνία με τις ελληνικές αρχές σε καμία από τις δύο περιπτώσεις. Και οι δύο αφέθηκαν ελεύθεροι στη συνέχεια και τους ζητήθηκε να φύγουν από το αεροδρόμιο χωρίς να λάβουν κάποιο έγγραφο, ενημερωτικό φυλλάδιο ή οδηγίες για το πού να απευθυνθούν. Ο Bashir επέστρεψε μόνος του από τη Γερμανία και δεν συνελήφθη κατά την άφιξή του στο Διεθνές Αεροδρόμιο Αθηνών.
Η Zahra και ο Bashir επέστρεψαν στην Ελλάδα χωρίς έγγραφα σε ισχύ, καθώς οι άδειες διαμονής τους είχαν λήξει. Δεν έλαβαν καμία πληροφορία σχετικά με το πώς να αιτηθούν την ανανέωσή τους από την Υπηρεσία Ασύλου.
Χωρίς υποστήριξη μετά την επιστροφή
Οι πρόσφυγες στην Ελλάδα δεν έχουν εγγυημένη πρόσβαση σε στέγαση, ούτε όσοι και όσες επιστρέφονται από άλλες χώρες. Κανένας από τους τρεις πρόσφυγες που επέστρεψαν στις αρχές του 2025 δεν είχε πρόσβαση σε στέγαση παρεχόμενη από το κράτος. Η Zahra, για παράδειγμα, πήρε λεωφορείο από το αεροδρόμιο προς το κέντρο της Αθήνας και χρειάστηκε να περάσει τη νύχτα της στον δρόμο, σε μια πλατεία της πόλης.
Δεν υπήρχε καμία διαθέσιμη κρατική υποστήριξη για την ένταξή τους. Ο Διεθνής Οργανισμός Μετανάστευσης (ΔΟΜ), υπεύθυνος για την υλοποίηση του προγράμματος HELIOS+ που ανακοινώθηκε στις αρχές Φεβρουαρίου 2025, δεν δεχόταν ακόμα αιτήσεις για ένταξη στο πρόγραμμα όταν ο Francis, η Zahra και ο Bashir επιστράφηκαν στην Ελλάδα.
Πλήρης ασάφεια στο πρόγραμμα υποστήριξης της Γερμανίας
Στη συγκεκριμένη περίπτωση της Γερμανίας, οι πρόσφυγες που έχουν λάβει διεθνή προστασία στην Ελλάδα λαμβάνουν μια επιστολή από την Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Μετανάστευσης και Προσφύγων (BAMF) της Γερμανίας, που υπογράφεται ως «Η ομάδα υποστήριξής σας του HELIOS+». Η επιστολή αναφέρει: «Οι γερμανικές και οι ελληνικές αρχές συνεργάζονται με τον Διεθνή Οργανισμό Μετανάστευσης για να διευκολύνουν την έναρξη της νέας σας ζωής στην Ελλάδα. Μετά την άφιξή σας στην Ελλάδα, θα σας παραλάβουν από το αεροδρόμιο και θα σας μεταφέρουν στο νέο σας κέντρο φιλοξενίας. Εκεί θα σας παρασχεθεί ένα δωμάτιο και πλήρης διατροφή. Το προσωπικό θα σας παρέχει πλήρη καθοδήγηση σχετικά με το πώς μπορείτε να κάνετε μια επιτυχημένη νέα αρχή στην Ελλάδα – συμπεριλαμβανομένων μαθημάτων γλώσσας ή υποστήριξης για να βρείτε τον δρόμο σας στην αγορά εργασίας. Θα λάβετε επίσης συμβουλές για το πώς να υποβάλετε αίτηση για κυβερνητικά επιδόματα και πώς να βρείτε μόνιμη κατοικία. Θα δικαιούστε να παραμείνετε στον προσωρινό αυτό χώρο στέγασης για 4 μήνες. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, θα συμμετέχετε στο κυβερνητικό πρόγραμμα ένταξης HELIOS+ της Ελληνικής Κυβέρνησης, το οποίο επίσης υλοποιείται από τον ΔΟΜ…» Η ίδια επιστολή περιλαμβάνει σύνδεσμο για ένα ερωτηματολόγιο με τίτλο «Ψηφίστε: Ερωτηματολόγιο για την επιλεξιμότητα σε προγράμματα ένταξης στην Ελλάδα», χωρίς να προσδιορίζει συγκεκριμένο πρόγραμμα, καθώς και μια διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ([email protected]) για ερωτήσεις.
Μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα, ο Francis έστειλε μήνυμα στην παραπάνω διεύθυνση email, ζητώντας περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το διαφημιζόμενο πρόγραμμα υποστήριξης του BAMF. Το BAMF απάντησε στον δικηγόρο του ως εξής: «Για τη συμμετοχή στο πρόγραμμα υποστήριξης είναι απαραίτητο να ελέγξουμε πρώτα εάν πληρούνται οι απαιτήσεις συμμετοχής. Ως εκ τούτου, σας ζητούμε να προωθήσετε τον ακόλουθο σύνδεσμο για το ερωτηματολόγιο στον πελάτη σας… Σημειώστε ότι το συμπληρωμένο ερωτηματολόγιο πρέπει να αποσταλεί εγκαίρως για να μπορέσουμε να ελέγξουμε την επιλεξιμότητα του πελάτη σας.»
Το BAMF πρόσθεσε: «Όταν συμπληρωθεί το σχετικό ερωτηματολόγιο και αν το άτομο πληροί τις σχετικές προϋποθέσεις, μπορεί να συμμετάσχει στο πρόγραμμα υποστήριξης στην Ελλάδα. Οι απαιτήσεις για το πρόγραμμα υποστήριξης στην Ελλάδα ελέγχονται από τον ΔΟΜ στην Ελλάδα και τις αρμόδιες ελληνικές τοπικές αρχές. Εάν ο πελάτης σας ενδιαφέρεται για το πρόγραμμα υποστήριξης στην Ελλάδα, παρακαλούμε επικοινωνήστε με αυτές τις αρχές.»
Στη συνέχεια, ο Francis έγραψε στον ΔΟΜ στην Ελλάδα, ρωτώντας αν το πρόγραμμα του BAMF είναι πράγματι το πρόγραμμα HELIOS+ που υλοποιείται από τον ΔΟΜ στην Ελλάδα ή αν πρόκειται για ξεχωριστό πρόγραμμα. Στις αρχές Φεβρουαρίου 2025, ο ΔΟΜ απάντησε, ενημερώνοντας τον Francis ότι «οι εγγραφές στο HELIOS+ δεν έχουν ακόμη ξεκινήσει». Το πρόγραμμα HELIOS+ διατηρεί τον κανόνα υποστήριξης για δικαιούχους για περίοδο έως και 12 μηνών και είναι ανοιχτό για εγγραφή σε άτομα που έχουν λάβει διεθνή ή προσωρινή προστασία στην Ελλάδα τα τελευταία δύο χρόνια.
Από την πλευρά του, ο Bashir συμπλήρωσε το ερωτηματολόγιο που του παρείχε το BAMF για την πρόσβαση στο διαφημιζόμενο πρόγραμμα υποστήριξης, πριν επιστρέψει στην Ελλάδα. Έλαβε την ακόλουθη απάντηση: «Συμπληρώσατε το ‘Ερωτηματολόγιο για την επιλεξιμότητα σε προγράμματα ένταξης στην Ελλάδα’. Αφού ελέγξαμε τις πληροφορίες που μας δώσατε, λυπούμαστε που σας ενημερώνουμε ότι δεν πληροίτε τις προϋποθέσεις για συμμετοχή στο τρέχον πρόγραμμα ένταξης στην Ελλάδα». Δεν δόθηκε καμία εξήγηση για τους λόγους που ο Bashir κρίθηκε μη επιλέξιμος για υποστήριξη.
Τα χρόνια νομικά και πρακτικά εμπόδια στην πρόσβαση των προσφύγων σε έγγραφα και κοινωνικοοικονομικά δικαιώματα παραμένουν άλυτα. Επισημαίνουμε και πάλι ότι αυτά τα εμπόδια εκθέτουν πολλούς δικαιούχους διεθνούς προστασίας σε συνθήκες αστεγίας και ένδειας, κατά παράβαση του δικαιώματος στην αξιοπρέπεια και της απαγόρευσης της απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης.
Κάθε χρόνο, η RSA και το Ίδρυμα PRO ASYL δημοσιεύουν λεπτομερείς εκθέσεις για την κατάσταση των αναγνωρισμένων προσφύγων στην Ελλάδα (έκθεση 2024). Τα ζητήματα αυτά θα αναλυθούν και φέτος, στην ετήσια έκθεση του 2025, η οποία θα δημοσιευθεί στις αρχές Απριλίου.
*Τα ονόματα των προσώπων έχουν αλλάξει για λόγους προστασίας της ασφάλειας και της ιδιωτικής ζωής.
