Προσφυγικές δομές στα νησιά του Αιγαίου
Ποια είναι σήμερα η κατάσταση στις Κλειστές Ελεγχόμενες Δομές;
Προσφυγικές δομές στα νησιά του Αιγαίου
Ποια είναι σήμερα η κατάσταση στα νησιά του Αιγαίου;
Εισαγωγή
Με την έκθεση αυτή, επιλέξαμε να επικαιροποιήσουμε την προηγούμενη δημοσίευσή μας για τις προσφυγικές δομές στα νησιά του Αιγαίου, που δημοσιεύτηκε τον Μάιο του 2023. Κρίναμε αναγκαίο να επανέλθουμε αναλυτικά στο ζήτημα, για διάφορους λόγους:
Οι ροές των προσφύγων στα νησιά διαρκώς αυξάνονται
Ταυτόχρονα οι συνθήκες επιδεινώνονται σημαντικά
Εγείρονται σοβαρά ζητήματα σχετικά με τη ροή και τη διαχείριση της χρηματοδότησης των δομών
Υπάρχουν επίσης σοβαρά προβλήματα που σχετίζονται με την υποστελέχωση των δομών και τη διαδοχική κατάρρευση των παρεχόμενων υπηρεσιών
Στην παρούσα έκθεση δίνονται στοιχεία που σχετίζονται με τις διαδικασίες ασύλου, από την αρχική καταγραφή μέχρι την έκδοση απόφασης. Δεν επαναλαμβάνουμε εδώ τα πιο θεμελιώδη και δομικά στοιχεία για κάθε ΚΕΔ (π.χ. τοποθεσία, χρηματοδότηση, δομικά χαρακτηριστικά, μέτρα ασφαλείας και περίφραξης), καθώς αυτά τα έχουμε καταγράψει αναλυτικά στην προηγούμενη έκθεση, όπου μπορεί όποιος/α ενδιαφέρεται να ανατρέξει.
Για τις ανάγκες του παρόντος κειμένου, θα χρησιμοποιείται παντού ο όρος ΚΕΔ ή δομή για την αναφορά στις Κλειστές Ελεγχόμενες Δομές των πέντε νησιών, που αποτελούν αντικείμενο της παρούσας έρευνας.
Το 2015 η ΕΕ, για την αντιμετώπιση των προσφυγικών ροών, εισήγαγε την προσέγγιση των hotspot στη βάση της οποίας λειτουργούσαν οι δομές στα νησιά Λέσβο, Χίο, Σάμο, Κω και Λέρο ως Κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίησης (ΚΥΤ). Από τα τέλη του 2021, οι δομές αυτές μετατράπηκαν διαδοχικά σε Κλειστές Ελεγχόμενες Δομές (ΚΕΔ). Οι ΚΕΔ αποτελούν περιφερειακές υπηρεσίες της Υπηρεσίας Υποδοχής και Ταυτοποίησης (ΥπΥΤ). Η ΕΕ χρηματοδότησε εξ’ ολοκλήρου την κατασκευή των ΚΕΔ σε Σάμο, Κω και Λέρο, καθώς και αυτές σε Λέσβο και Χίο που έχουν συναντήσει σοβαρά εμπόδια στην κατασκευή τους. Στα έγγραφα της ΕΕ, τα κέντρα αυτά αναφέρονται ως «Πολυδύναμα Κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίησης», ενώ η ελληνική κυβέρνηση έχει επιλέξει επίσημα τον όρο «Κλειστές Ελεγχόμενες Δομές» (ΚΕΔ).
Για την έκθεση αυτή, η RSA πραγματοποίησε έρευνα το διάστημα 20 Σεπτεμβρίου με 20 Νοεμβρίου 2024, με επιτόπιες αποστολές και έρευνα σε Κω, Λέρο και Σάμο, με τα μέλη μας που δραστηριοποιούνται σταθερά στη Λέσβο και τη Χίο, και μέσω τηλεφωνικών συνεντεύξεων και ηλεκτρονικών επικοινωνιών.
Αξιοποιήσαμε στατιστικά στοιχεία που έχουν δημοσιευτεί μέχρι τα μέσα Νοεμβρίου και μας παρασχέθηκαν από τις αρχές, καθώς και έγγραφα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στα οποία μας δόθηκε πρόσβαση κατόπιν αιτήματος. Τα στοιχεία που αναφέρονται στη συνέχεια συλλέχθηκαν από υποθέσεις που έχουμε αναλάβει και την εμπειρία μας στο πεδίο, επικοινωνίες με οργανώσεις στο πεδίο, μαρτυρίες από αιτούντες/ούσες άσυλο που διαμένουν στις δομές, εργαζόμενους/ες στις δομές, εθελοντές/ριες και αλληλέγγυους/ες που ζουν στα νησιά, αλλά και επίσημες επικοινωνίες με τις αρμόδιες αρχές και την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες. Ευχαριστούμε όλους όσους και όσες μας παρείχαν στοιχεία και συνομίλησαν μαζί μας στο πλαίσιο της έρευνας αυτής.
Σημειώνουμε ότι, σε ό,τι αφορά τις αρμόδιες αρχές, λάβαμε απάντηση από την ΥπΥΤ, όπως παρατίθεται στη συνέχεια για κάθε νησί. Παρά τις επίμονες προσπάθειές μας, δεν λάβαμε απάντηση από τη Γενική Γραμματεία Ευάλωτων Πολιτών και Θεσμικής Προστασίας σε ό,τι αφορά τους πληθυσμούς των ασυνόδευτων ανηλίκων στις ΚΕΔ και τις «ασφαλείς περιοχές» (safe areas).
Τα στοιχεία που παρατίθενται στα κείμενα αφορούν την κατάσταση την περίοδο της έρευνας, εκτός αν αναφέρεται διαφορετικά. Σημειώνουμε ότι τα στοιχεία αυτά είναι δυναμικά, λόγω των συχνών αλλαγών που παρατηρούνται στις δομές.
Πληθυσμός στις ΚΕΔ
Χωρητικότητα
Το Υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου αναφέρει τη χωρητικότητα των ΚΕΔ ως εξής:
Παραμένουν σημαντικές οι διαφορές μεταξύ της επίσημης «ονομαστικής» και της «πραγματικής» χωρητικότητας των δομών, ιδίως στην περίπτωση της Κω. Ο μειωμένος αριθμός των πραγματικών θέσεων φιλοξενίας οφείλεται κυρίως στην κακή κατάσταση των εγκαταστάσεων και την ελλιπή συντήρησή τους από τις αρχές, λόγω των οποίων πολλοί χώροι δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν για στέγαση.1
Υπενθυμίζουμε επίσης ότι, σε ό,τι αφορά τις ονομαστικές χωρητικότητες των δομών, στις 28/9/2023 οι ονομαστικές χωρητικότητες σχεδόν όλων των δομών στα στοιχεία του Υπουργείου αυξήθηκαν μέσα σε ένα βράδυ, χωρίς να παρουσιαστούν διευκρινίσεις ή στοιχεία για τις αλλαγές στη δομή που θα αιτιολογούσαν την τροποποίηση, και από τότε έχουν υπάρξει περαιτέρω αλλαγές, που επίσης δεν δικαιολογήθηκαν.
Αύξηση αφίξεων στο νότιο Αιγαίο
Από το καλοκαίρι του 2024 αυξήθηκαν σημαντικά οι αφίξεις στο νότιο Αιγαίο σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια, με αποτέλεσμα να φτάνει μεγαλύτερος αριθμός ανθρώπων στις ΚΕΔ της Λέρου, της Κω αλλά και της Σάμου. Τα επίσημα στοιχεία του Υπουργείου Μετανάστευσης και Ασύλου καταγράφουν την πορεία των εισόδων στις ΚΕΔ κατά τη διάρκεια του έτους ως εξής:
Το ίδιο επιβεβαιώνουν τα στοιχεία της ΥπΥΤ για τον αριθμό των καταγραφών στις διαδικασίες υποδοχής και ταυτοποίησης (screening) ανά νησί, σε σύνολο 28.110 κατά το πρώτο εννιάμηνο του έτους:
Συνθήκες διαβίωσης στις ΚΕΔ
Οι χρηματοδοτούμενες από την ΕΕ δομές χαρακτηρίζονται ήδη από σοβαρές φθορές στις εγκαταστάσεις και τους χώρους διαμονής, ενώ κάποια από τα τμήματα τους δεν λειτουργούν σύμφωνα με την προβλεπόμενη χρήση τους (ενδεικτικά σε κάποιες ΚΕΔ, χώροι πλυντηρίων ή εστιατόρια).
Χαρακτηριστικά, σε πολλά κοντέινερ, πέραν των υπόλοιπων βλαβών που έχουν υποστεί, οι πόρτες και οι κλειδαριές είναι σπασμένες και δεν έχουν αντικατασταθεί λόγω έλλειψης κονδυλίων, με αποτέλεσμα να τίθεται θέμα ασφάλειας των ανθρώπων, και ιδιαίτερα των γυναικών.
Ενάμιση χρόνο μετά τις συστάσεις της Ευρωπαίας Διαμεσολαβήτριας, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δεν έχει ολοκληρώσει και δημοσιεύσει τον απαιτούμενο έλεγχο αντικτύπου των ΚΕΔ στα ανθρώπινα δικαιώματα, στο πλαίσιο του οποίου καλείται να προτείνει μέτρα για την αντιμετώπιση των προβλημάτων που καταγράφονται. Η εν λόγω μελέτη φαίνεται να έχει ανατεθεί στον Υπεύθυνο Θεμελιωδών Δικαιωμάτων (FRO) του Υπουργείου Μετανάστευσης και Ασύλου, χωρίς καμία σχετική δημόσια πληροφορία.2
Παράλληλα, όπως υπογράμμισε στην τελευταία έκθεσή της η Επιτροπή του Συμβουλίου της Ευρώπης για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων (CPT) το καλοκαίρι του 2024, τα συστήματα καταρρέουν γρήγορα όταν αυξάνεται ο αριθμός των διαμενόντων και πολλοί/ες καταλήγουν να ζουν σε απάνθρωπες και εξευτελιστικές συνθήκες, ενώ δεν έχουν ακόμη ληφθεί τα αναγκαία μέτρα για την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων των διαμενόντων σε αντίστοιχες περιόδους.
Υπάρχουν πολύ σοβαρά προβλήματα στις συνθήκες διαβίωσης, λόγω της υποστελέχωσης των δομών των νησιών και της διαδοχικής κατάρρευσης των παρεχόμενων υπηρεσιών, που οξύνονται από τον υπερπληθυσμό και τις χαμηλές θερμοκρασίες της εποχής (καθώς δεν υπάρχουν οι αναγκαίες προβλέψεις για την αντιμετώπιση του winterisation), όπως αυτά καταγράφονται στις αντίστοιχες σελίδες της παρούσας δημοσίευσης για το κάθε νησί.
Μεγάλος αριθμός εργαζομένων στην ΥπΥΤ, ενώ καλύπτει πάγιες και διαρκείς ανάγκες, δεν αποτελεί μόνιμο προσωπικό αλλά προσλαμβάνεται με συμβάσεις ορισμένου χρόνου. Σε πολλές και επείγουσες περιπτώσεις, οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών συνεισφέρουν με είδη πρώτης ανάγκης (ρούχα, κουβέρτες, είδη θέρμανσης, φάρμακα, ακόμα και φαγητό), καλύπτοντας τα σοβαρά κενά της πολιτείας.
Συνθήκες διαβίωσης στις ΚΕΔ
Οι χρηματοδοτούμενες από την ΕΕ δομές χαρακτηρίζονται ήδη από σοβαρές φθορές στις εγκαταστάσεις και τους χώρους διαμονής, ενώ κάποια από τα τμήματα τους δεν λειτουργούν σύμφωνα με την προβλεπόμενη χρήση τους (ενδεικτικά σε κάποιες ΚΕΔ, χώροι πλυντηρίων ή εστιατόρια).
Χαρακτηριστικά, σε πολλά κοντέινερ, πέραν των υπόλοιπων βλαβών που έχουν υποστεί, οι πόρτες και οι κλειδαριές είναι σπασμένες και δεν έχουν αντικατασταθεί λόγω έλλειψης κονδυλίων, με αποτέλεσμα να τίθεται θέμα ασφάλειας των ανθρώπων, και ιδιαίτερα των γυναικών.
Ενάμιση χρόνο μετά τις συστάσεις της Ευρωπαίας Διαμεσολαβήτριας, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δεν έχει ολοκληρώσει και δημοσιεύσει τον απαιτούμενο έλεγχο αντικτύπου των ΚΕΔ στα ανθρώπινα δικαιώματα, στο πλαίσιο του οποίου καλείται να προτείνει μέτρα για την αντιμετώπιση των προβλημάτων που καταγράφονται. Η εν λόγω μελέτη φαίνεται να έχει ανατεθεί στον Υπεύθυνο Θεμελιωδών Δικαιωμάτων (FRO) του Υπουργείου Μετανάστευσης και Ασύλου, χωρίς καμία σχετική δημόσια πληροφορία.3
Παράλληλα, όπως υπογράμμισε στην τελευταία έκθεσή της η Επιτροπή του Συμβουλίου της Ευρώπης για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων (CPT) το καλοκαίρι του 2024, τα συστήματα καταρρέουν γρήγορα όταν αυξάνεται ο αριθμός των διαμενόντων και πολλοί/ες καταλήγουν να ζουν σε απάνθρωπες και εξευτελιστικές συνθήκες, ενώ δεν έχουν ακόμη ληφθεί τα αναγκαία μέτρα για την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων των διαμενόντων σε αντίστοιχες περιόδους.
Υπάρχουν πολύ σοβαρά προβλήματα στις συνθήκες διαβίωσης, λόγω της υποστελέχωσης των δομών των νησιών και της διαδοχικής κατάρρευσης των παρεχόμενων υπηρεσιών, που οξύνονται από τον υπερπληθυσμό και τις χαμηλές θερμοκρασίες της εποχής (καθώς δεν υπάρχουν οι αναγκαίες προβλέψεις για την αντιμετώπιση του winterisation), όπως αυτά καταγράφονται στις αντίστοιχες σελίδες της παρούσας δημοσίευσης για το κάθε νησί.
Μπορείτε να τις βρείτε εδώ:
Μεγάλος αριθμός εργαζομένων στην ΥπΥΤ, ενώ καλύπτει πάγιες και διαρκείς ανάγκες, δεν αποτελεί μόνιμο προσωπικό αλλά προσλαμβάνεται με συμβάσεις ορισμένου χρόνου. Σε πολλές και επείγουσες περιπτώσεις, οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών συνεισφέρουν με είδη πρώτης ανάγκης (ρούχα, κουβέρτες, είδη θέρμανσης, φάρμακα, ακόμα και φαγητό), καλύπτοντας τα σοβαρά κενά της πολιτείας.
ΚΕΔ ΚΩ, Πηγή: Private
Έλεγχος και επιτήρηση
Για την είσοδο στις ΚΕΔ γίνεται εξονυχιστικός έλεγχος, όπως γίνεται συνήθως στα αεροδρόμια. Ελέγχονται οι τσάντες και όλοι/ες εισέρχονται από ηλεκτρονική πύλη ελέγχου. Για τους πρόσφυγες ο έλεγχος είναι πιο αυστηρός. Στην Κω, Λέρο και Σάμο υπάρχουν εκτεταμένα συστήματα επιτήρησης και ελέγχου. Για παράδειγμα στη Σάμο, οι άνθρωποι πρέπει να αφαιρέσουν τα παπούτσια και τις ζώνες τους. Επιπλέον, εισάγουν την κάρτα τους σε ειδική υποδοχή και θέτουν και το δάχτυλό τους σε ειδικό μηχάνημα για επιβεβαίωση δακτυλικού αποτυπώματος. Αυτό το μέτρο εφαρμόζεται και σε υπαλλήλους της δομής, κάποιοι από τους οποίους είχαν διαμαρτυρηθεί κατά την εισαγωγή του μέτρου. Η τελική είσοδος γίνεται μέσα από τουρνικέ. Για την έξοδο από την ΚΕΔ οι διαμένοντες εισάγουν επίσης την κάρτα αιτούντος και δίνουν δακτυλικό αποτύπωμα. Αυτοί οι έλεγχοι δεν εφαρμόζονται στις παρούσες δομές της Λέσβου και της Χίου, καθώς δεν διαθέτουν τα αντίστοιχα συστήματα. Η είσοδος στις ΚΕΔ για τους διαμένοντες επιτρέπεται μέχρι τις εννέα το βράδυ.
Κατά την άφιξη των αιτούντων/ουσών άσυλο στις ΚΕΔ ή ακόμη και σε προηγούμενο στάδιο, αφαιρούνται χωρίς καμία τυπική διαδικασία τα κινητά τους τηλέφωνα για άγνωστο χρονικό διάστημα και χωρίς καμία περαιτέρω ενημέρωση του κατόχων ή δικαίωμα εναντίωσης τους με άσκηση σχετικής προσφυγής ή τον έλεγχο ανεξάρτητης αρχής. Ως αποτέλεσμα της πρακτικής αυτής, οι άνθρωποι δεν έχουν κανένα μέσο για να επικοινωνήσουν με τον έξω κόσμο ή με τα μέλη της οικογένειάς τους ή να αναζητήσουν νομική συνδρομή.
Όλοι οι πρόσφυγες που συναντήσαμε στη Σάμο έχουν ζήσει την εμπειρία της «άτυπης κατάσχεσης» των κινητών τηλεφώνων τους από την Αστυνομία, η οποία τους υποχρεώνει να δώσουν και τον κωδικό πρόσβασης και τους τα επιστρέφει μερικές ημέρες μετά. Κατά τη διαδικασία αυτή δεν χορηγείται κανένα έγγραφο που να βεβαιώνει κατάσχεση, παρά μόνο ένας αριθμός, με τον οποίο αναζητούν το τηλέφωνό τους από την Αστυνομία. Επισημαίνουμε ότι, ακόμη και αν η διαδικασία αυτή γίνεται για επικαλούμενους λόγους ασφαλείας ή διερεύνησης των ζητημάτων σχετικών με την διακίνηση ανθρώπων, θα πρέπει να τηρείται η στοιχειώδης διαδικασία που προβλέπεται από την ελληνική και ενωσιακή νομοθεσία (πεδίο εφαρμογής και προστασίας θεμελιωδών δικαιωμάτων, αρ. 7 και 8 ΧΘΔΕΕ). Ενδεικτικά, όφειλε να προηγείται η σχετική ενημέρωση τους για την επεξεργασία αυτών των δεδομένων για συγκεκριμένο σκοπό, η συγκατάθεση του κατόχου κινητού για την επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, η άδεια προς τούτο από εισαγγελική ή δικαστική αρχή, η σύνταξη έκθεσης κατάσχεσης.
Βραδινό Δελτίο ΣΚΑΙ | 19/09/2024
Κατά την άφιξη των αιτούντων/ουσών άσυλο στις ΚΕΔ ή ακόμη και σε προηγούμενο στάδιο, αφαιρούνται χωρίς καμία τυπική διαδικασία τα κινητά τους τηλέφωνα για άγνωστο χρονικό διάστημα και χωρίς καμία περαιτέρω ενημέρωση του κατόχων ή δικαίωμα εναντίωσης τους με άσκηση σχετικής προσφυγής ή τον έλεγχο ανεξάρτητης αρχής. Ως αποτέλεσμα της πρακτικής αυτής, οι άνθρωποι δεν έχουν κανένα μέσο για να επικοινωνήσουν με τον έξω κόσμο ή με τα μέλη της οικογένειάς τους ή να αναζητήσουν νομική συνδρομή.
Όλοι οι πρόσφυγες που συναντήσαμε στη Σάμο έχουν ζήσει την εμπειρία της «άτυπης κατάσχεσης» των κινητών τηλεφώνων τους από την Αστυνομία, η οποία τους υποχρεώνει να δώσουν και τον κωδικό πρόσβασης και τους τα επιστρέφει μερικές ημέρες μετά. Κατά τη διαδικασία αυτή δεν χορηγείται κανένα έγγραφο που να βεβαιώνει κατάσχεση, παρά μόνο ένας αριθμός, με τον οποίο αναζητούν το τηλέφωνό τους από την Αστυνομία. Επισημαίνουμε ότι, ακόμη και αν η διαδικασία αυτή γίνεται για επικαλούμενους λόγους ασφαλείας ή διερεύνησης των ζητημάτων σχετικών με την διακίνηση ανθρώπων, θα πρέπει να τηρείται η στοιχειώδης διαδικασία που προβλέπεται από την ελληνική και ενωσιακή νομοθεσία (πεδίο εφαρμογής και προστασίας θεμελιωδών δικαιωμάτων, αρ. 7 και 8 ΧΘΔΕΕ). Ενδεικτικά, όφειλε να προηγείται η σχετική ενημέρωση τους για την επεξεργασία αυτών των δεδομένων για συγκεκριμένο σκοπό, η συγκατάθεση του κατόχου κινητού για την επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, η άδεια προς τούτο από εισαγγελική ή δικαστική αρχή, η σύνταξη έκθεσης κατάσχεσης.
Βραδινό Δελτίο ΣΚΑΙ | 19/09/2024
Στη Λέρο και την Κω, λάβαμε αναφορές για «άτυπες κατασχέσεις» κινητών τηλεφώνων από το Λιμενικό ή την αστυνομία κατά τον εντοπισμό και τη σύλληψη στη θάλασσα, χωρίς καμία διαδικασία και για διάστημα πολλών ημερών μέχρι την επιστροφή τους στους ανθρώπους από την Αστυνομία.
Προσωπική ιστορία
Ο Mohsen*, πρόσφυγας από τη Συρία, έφτασε μέσω θαλάσσης στη Λέρο στα τέλη Ιουλίου του 2024. Όταν συνελήφθη ο ίδιος και ομάδα των ανθρώπων με τους οποίους συνταξίδευε από το Λιμενικό, μεταφέρθηκαν σε σκάφος του Λιμενικού όπου τους κατασχέθηκαν τα κινητά τηλέφωνα, τα οποία οι λιμενικοί τοποθέτησαν σε σάκο. Άλλα υπάρχοντα και τιμαλφή των ανθρώπων ζητήθηκαν αλλά τους επιστράφηκαν άμεσα. Τα κινητά τηλέφωνα, ωστόσο, τους επιστράφηκαν από την Αστυνομία σχεδόν δύο εβδομάδες αργότερα, εντός της ΚΕΔ Λέρου.
Και στη δική μας περίπτωση, κατά την αποστολή μας στη Σάμο στις 9-11/10/2024, ενημερωθήκαμε προφορικά και τηλεφωνικά από τη Διοικήτρια της ΚΕΔ, ότι το γραπτό αίτημά μας για συνάντηση μαζί της δεν είχε εγκριθεί από την ΥπΥΤ. Για την είσοδό των δικηγόρων της RSA στην ΚΕΔ, προκειμένου να συναντηθούν με τους εντολείς μας ζητήθηκε, πέραν των δικηγορικών ταυτοτήτων και της διαπίστευσης του διερμηνέα που επιδείχθηκαν, και έγγραφη εξουσιοδότηση των εντολέων (πριν γίνει η συνάντησή μαζί τους για να μας τη δώσουν!). Μόνο κατόπιν τηλεφωνικής επικοινωνίας με την Διοικήτρια για το αυτονόητο της εισόδου των δικηγόρων προκειμένου ακριβώς να ληφθεί η έγγραφη εξουσιοδότηση, τους επετράπη η είσοδός. Σημειώνουμε ότι είχαμε ήδη ενημερώσει προηγουμένως τη Διοίκηση της ΚΕΔ για την επίσκεψή μας, τα ονόματα των εντολέων μας και την ανάγκη διευθέτησης χώρου για συνάντηση μαζί τους.
Ύδρευση
Διαρκές και εκτεταμένο ζήτημα παραμένει η υδροδότηση των ΚΕΔ, παρά τις επανειλημμένες πιέσεις που ασκούν στις αρχές οι βουλευτές στον κοινοβουλευτικό έλεγχο αλλά και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στις επαφές της με το Υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου.4 Τα προβλήματα υδροδότησης οδηγούν σε προσπάθειες εύρεσης λύσεων που είναι ακριβές, αναποτελεσματικές και προσωρινές.
Σοβαρά κενά στην παροχή τρεχούμενου νερού στις ΚΕΔ έχουν επισημανθεί ιδίως σε σχέση με τη Λέρο και τη Σάμο, ενώ για την πρώτη η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει επισημάνει και σοβαρά προβλήματα αποχέτευσης.5 Αυτά τα προβλήματα αποχετευσης καταγράφονται και σε άλλες ΚΕΔ (πχ και στην Κω), ειδικά όταν είναι υπερπλήρεις. Πολλά από αυτά τα προβλήματα σχετίζονται και με τα μόνιμα προβλήματα λειψυδρίας στα περισσότερα νησιά, που γίνονται εντονότερα κατά τους καλοκαιρινούς μήνες (π.χ. Λέρος). Ανάλογα ζητήματα εγείρονται και για την υπό κατασκευή υπερδομή στη θέση Βάστρια στη Λέσβο.
Σε ό,τι αφορά το πόσιμο νερό, σύμφωνα με την απάντηση που λάβαμε από την ΥπΥΤ, «Αναφορικά με το πόσιμο νερό, τονίζεται ότι οι αιτούντες άσυλο λαμβάνουν ημερησίως τρία (3) λίτρα εμφιαλωμένου νερού μέσω της σίτισης.». Ωστόσο, άνθρωποι που συναντήσαμε στην Κω και τη Λέρο, καθώς και στη Λέσβο, ανέφεραν ότι λάμβαναν μόνο ενάμισι λίτρο την ημέρα.
Ιατρικό προσωπικό
Σύμφωνα με την απάντηση που λάβαμε από την ΥπΥΤ στις 11 Νοεμβρίου 2024, δεν υπάρχει γιατρός σε καμία ΚΕΔ πλην της Λέσβου.
Συνεχίζονται επομένως οι κρίσιμες ελλείψεις στη στελέχωση των Κλιμακίων Ιατρικού Ελέγχου και Ψυχοκοινωνικης Υποστηριξης στις ΚΕΔ με ιατρικό προσωπικό και μετά την ολοκλήρωση του προγράμματος PHILOS στα τέλη Ιουνίου του 2024 – τότε υπήρχαν μόνο δύο γιατροί στη Λέσβο και δύο στη Λέρο για την παροχή υπηρεσιών πρωτοβάθμιας ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης και ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. Από τον Σεπτέμβριο ξεκίνησε η λειτουργία του προγράμματος ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ, υλοποιούμενου από τον Διεθνή Οργανισμό Μετανάστευσης (ΔΟΜ) με σημαντικά κενά, ωστόσο, στην κάλυψη των προβλεπόμενων θέσεων στις ΚΕΔ.
Ας σημειωθεί ότι, ακόμη και αν καλυφθούν οι προκηρυσσόμενες θέσεις, δεν θα είναι επαρκείς για τον πληθυσμό που διαμένει στις δομές. Σε κάθε περίπτωση, η πρακτική της εναλλαγής προγραμμάτων για την κάλυψη πάγιων αναγκών, δεν σηματοδοτεί την επίλυση κρίσιμων, συστημικών προβλημάτων. Ενδεικτικά, η Επιτροπή του Συμβουλίου της Ευρώπης για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων (CPT), στην έκθεσή της για την Ελλάδα, συστήνει την παρουσία τουλάχιστον «ενός γιατρού πλήρους απασχόλησης και τριών νοσηλευτών/ριών για κάθε 500 άτομα» που διαμένουν στη δομή, ενώ σημειώνει ότι θα πρέπει να υπάρχει ετοιμότητα αύξησης του προσωπικού σε ενδεχόμενη αύξηση των αφίξεων.
Η απουσία γιατρών όχι μόνο συνεπάγεται αδυναμία του κράτους να παράσχει απολύτως αναγκαία ιατρική φροντίδα στους χιλιάδες ανθρώπους που βρίσκονται στις δομές των νησιών, αλλά και σοβαρό εμπόδιο στις διαδικασίες screening που σύμφωνα με τον νόμο περιλαμβάνουν ιατρικό έλεγχο και εκτίμηση της ευαλωτότητας πριν την καταγραφή της αίτησης ασύλου. Ιδιαίτερα κρίσιμη είναι η έλλειψη ιατρικού προσωπικού για τις ευάλωτες περιπτώσεις που αντιμετωπίζουν χρόνια ή/και σοβαρά νοσήματα, πχ. διαβητικοί ασθενείς. Περαιτέρω, δεν είναι εφικτή η διασύνδεση/παραπομπή τους με τη δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια φροντίδα υγείας. Εξάλλου, σε όλα τα νησια που υπάρχουν ΚΕΔ, καταγράφεται σοβαρή υποστελέχωση των τοπικών νοσοκομείων. Τέλος, άτομα που ανήκουν σε συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες (π.χ. ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα) δεν προστατεύονται από επιθετικές συμπεριφορές άλλων διαμενόντων, ούτε βρίσκουν ανταπόκριση όταν κάνουν αναφορά στις αρχές της δομής. Δεν υπάρχουν ή δεν λειτουργούν υποδομές για την πρόσβαση των ατόμων με αναπηρία, ενώ υπάρχουν σοβαρές ελλείψεις στην παροχή φαρμακευτικής περίθαλψης στις περισσότερες ΚΕΔ, ακόμα και σε χρόνια πάσχοντες.
Οικονομικό βοήθημα
Πέραν της στέγης, της σίτισης και του ρουχισμού, ο νόμος προβλέπει την παροχή μηνιαίου οικονομικού βοηθήματος (cash assistance) για την κάλυψη των καθημερινών εξόδων των αιτούντων/ουσών άσυλο. Το οικονομικό βοήθημα, που χρηματοδοτείται από ευρωπαϊκά κονδύλια, από το Ταμείο Ασύλου, Μετανάστευσης και Ένταξης (ΤΑΜΕ) για την περίοδο 2021-2027, κυμαίνεται από 75 ευρώ τον μήνα για ένα άτομο μέχρι το ανώτατο όριο των 210 ευρώ για οικογένειες τεσσάρων ή παραπάνω μελών. Πρόκειται λοιπόν για μια ελάχιστη και απολύτως αναγκαία συνεισφορά στις καθημερινές ανάγκες των ανθρώπων, ιδίως ενόψει των σοβαρών κενών στην κάλυψη βασικών συνθηκών μέσα στις δομές.
Ωστόσο, τους τελευταίους μήνες είχε διακοπεί πλήρως η καταβολή του σε όλους και όλες, λόγω προβλημάτων στη διαχείριση της σχετικής χρηματοδότησης από το Υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου. Η τελευταία καταβολή που πραγματοποιήθηκε αφορούσε τον Απρίλιο 2024. Αυτο ίσχυε και σε όλες τις ΚΕΔ στα νησιά, και μας αναφέρθηκε και από διαμένοντες, κατά τη διάρκεια της αποστολής μας στη Σάμο. Σύμφωνα με τις πληροφορίες μας, τον Οκτώβριο δόθηκαν αναδρομικά στους/στις αιτούντες/ούσες που βρίσκονταν ακόμη στις ΚΕΔ τα οικονομικά βοηθήματα για τους μήνες Μάιο και Ιούνιο, εξακολουθούν όμως ως σήμερα να μην έχουν λάβει το βοήθημα για τους μήνες Ιούλιο και μετά. Στο μεταξύ βέβαια, όσοι/ες είχαν αποχωρήσει από τα νησιά, δεν έλαβαν ποτέ το βοήθημα που δικαιούνταν.
Η μη καταβολή του οικονομικού βοηθήματος έχει πολύ σοβαρές συνέπειες για τους ανθρώπους που διαμένουν στις δομές, καθώς δεν έχουν έστω και αυτή την ελάχιστη υποστήριξη για την προμήθεια βασικών ειδών πρώτης ανάγκης, αλλά και για τις απαραίτητες μετακινήσεις τους.
Μετακινήσεις
Παραμένουν τα ζητήματα που καταγράψαμε πέρυσι σχετικά με τη μετακίνηση των διαμενόντων των ΚΕΔ στις πόλεις. Στην Κω, έχουν προστεθεί στα αστικά δρομολόγια δύο επιπλέον δρομολόγια τα οποία έχουν στάση μπροστά από τη δομή. Η κάθε διαδρομή κοστίζει 2,30 ευρώ. Στη Σάμο, η μετακίνηση προς το Βαθύ γίνεται με λεωφορεία με κόστος ανά μετάβαση 1,90 ευρώ. Τα δρομολόγια δεν είναι συχνά, ενώ συνήθως το λεωφορείο γεμίζει χωρίς να εξυπηρετούνται όλοι οι πρόσφυγες στην αναμονή του. Όλοι οι πρόσφυγες που είδαμε παραπονιούνται για τη δυσκολία και το κόστος μετακίνησης. Συχνά αναγκάζονται να πάρουν ταξί με ελάχιστο κόστος 20 ευρώ. Καθ’ όλη τη διαδρομή από το Βαθύ μέχρι την ΚΕΔ, μια απόσταση περί τα επτά χιλιόμετρα, με ανηφόρες, συναντήσαμε πρόσφυγες να περπατούν από και προς το Βαθύ και την ΚΕΔ αντιστοίχως. Αυτό παρατηρείται μόνιμα στα νησιά καθώς οι διαμένοντες στις δομές συχνά αδυνατούν να καταβάλουν το αντίστοιχο τίμημα εισιτηρίου και διανύουν με τα πόδια τις αποστάσεις από και προς τις πόλεις.
ΚΕΔ Κω, Photo: Private
Ασυνόδευτοι ανήλικοι/ες
Μέσα στις ΚΕΔ των νησιών, υπάρχουν διακριτοί χώροι φιλοξενίας των ασυνόδευτων ανήλικων, που λειτουργούν ως «ασφαλείς περιοχές» (safe areas). Τους τελευταίους μήνες, οι ασφαλείς αυτές ζώνες στεγάζουν υπερδιπλάσιο αριθμό ανηλίκων από τη χωρητικότητά τους, με σοβαρές συνέπειες στην καθημερινή διαβίωση των παιδιών, την κάλυψη βασικών αναγκών τους και την εξασφάλιση συνθηκών υγιεινής. Ταυτόχρονα, στις δομές διαμένουν παιδιά πολύ μικρών ηλικιών (ενδεικτικά, στην Κω, διέμεινε μέχρι και ένα ασυνόδευτο βρέφος).
Στη Λέσβο, η άφιξη ασυνόδευτων και παιδιών χωρισμένων από την οικογένειά τους, αυξήθηκε κατά 130% τον Σεπτέμβριο με 73 αφίξεις, σε σύγκριση με 30 τον Αύγουστο (και ακόμη χαμηλότερα τους προηγούμενους μήνες), με σαφή αύξηση των ασυνόδευτων ανηλίκων.
Στη Χίο, επίσης, λόγω του αυξημένου αριθμού των ασυνόδευτων ανήλικων το τελευταίο διάστημα, τα παιδιά ήταν αναγκασμένα να κοιμούνται στους χώρους που προορίζονται για καραντίνα και δημιουργική απασχόληση, ενώ υπάρχουν παιδιά που κοιμούνται στο πάτωμα πάνω σε στρώματα.
Στη Λέρο, τα παιδιά με τα οποία συνομιλήσαμε μας είπαν ότι, λόγω του υπερσυνωστισμού, συχνά δεν υπάρχουν καν αρκετά κρεβάτια για να κοιμηθούν, ενώ μας επεσήμαναν έλλειψη υγιεινής, βρώμικα σεντόνια και πολλά δερματικά προβλήματα. Μας είπαν ότι συνήθως σε ένα δωμάτιο διαμένουν πέντε άτομα, ενώ σε ένα δωμάτιο με κορίτσια ασυνόδευτα ανήλικα διέμεναν τον Σεπτέμβριο πάνω από 20 άτομα.
Στις ΚΕΔ των τεσσάρων νησιών δραστηριοποιείται η οργάνωση ΖΕΥΞΙΣ για τη συνδρομή των ασυνόδευτων ανηλίκων, η οποία υλοποιεί το Πρόγραμμα «Ασφαλείς Περιοχές για Ασυνόδευτα Παιδιά Μεταναστών (Νήσοι Σάμος, Λέρος, Χίος και Κως)» από 1 Φεβρουαρίου 2024, μετά από προγραμματική σύμβαση με το Υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου. Το πρόγραμμα λήγει στις 31/1/2025, χωρίς να υπάρχει ενημέρωση για το τι θα ακολουθήσει.
Οι οργανώσεις ΜΕΤΑδραση και PRAKSIS έχουν αναλάβει το πρόγραμμα επιτροπείας για τους/τις ασυνόδευτους/ες ανήλικους/ες, το οποίο λήγει στο τέλος του έτους. Η Γενική Γραμματεία Ευάλωτων Πολιτών και Θεσμικής Προστασίας επιβεβαίωσε προφορικά ότι θα παραταθεί για το 2025. Ωστόσο, υπάρχει πρόβλημα με τη χρηματοδότηση του προγράμματος από το Υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου, καθώς οι Επίτροποι παραμένουν απλήρωτοι για πολύμηνο χρονικό διάστημα. Επιπλέον, ο αριθμός των επαγγελματιών (εντεταλμένων επιτρόπων) που έχουν διατεθεί αυτή τη στιγμή φτάνει τους 145 πανελλαδικά και δεν αρκεί για την κάλυψη των αναγκών του συνόλου των παιδιών. Σημειώνουμε ότι κάθε εντεταλμένος επιτροπείας μπορεί να αναλαμβάνει τις υποθέσεις έως 15 ανηλίκων. Ταυτόχρονα, παρατηρούνται σοβαρές καθυστερήσεις στη διαδικασία του ορισμού επιτρόπων από τους αρμόδιους εισαγγελείς, με άμεση συνέπεια την καθυστέρηση και στην καταγραφή, τη διαδικασία ασύλου αλλά και την οικογενειακή επανένωση.
Παρατηρήθηκαν επίσης και σημαντικές καθυστερήσεις στις μεταφορές των ανηλίκων της ενδοχώρας, λόγω έλλειψης κονδυλίων.
ΚΕΔ Κω, Photo: migration.gov.gr
Εκπαίδευση
Οι εγγραφές στα δημόσια σχολεία έχουν σχετικά ομαλοποιηθεί σε ό,τι αφορά τις διαδικασίες εγγραφής, ενώ ο αριθμός των παιδιών που παρακολουθούν μαθήματα σε τάξεις ΔΥΕΠ έχει αυξηθεί. Παραμένουν τα προβλήματα καθυστέρησης τοποθέτησης προσωπικού, κάτι που ισχύει και για την εκπαίδευση εντός των δομών (πχ. στο νηπιαγωγείο εντός ΚΕΔ στην Κω και στη Σάμο). Ωστόσο, σε πολλές περιπτώσεις, δεν παρέχεται στα παιδιά ούτε ο στοιχειώδης σχολικός εξοπλισμός: τσάντες, τετράδια και βασικά είδη για το σχολείο. Έχει, ακόμα, παρατηρηθεί απουσία ενημέρωσης των νεοαφιχθέντων γονέων από τη δομή σχετικά με τις δυνατότητες εκπαίδευσης των παιδιών τους.
Επιπλέον, σε ορισμένες περιπτώσεις, υπάρχουν αντιδράσεις των κατοίκων στην εγγραφή των παιδιών στα δημόσια σχολεία. Για παράδειγμα, στη Λέρο και συγκεκριμένα στον Ξηρόκαμπο, το χωριό που βρίσκεται δίπλα στη δομή, οι κάτοικοι ζητούσαν να μην εγγραφούν τα παιδιά της δομής στο σχολείο του χωριού. Τελικά, λόγω των αντιδράσεων, κατά την περσινή σχολική χρονιά, οι εγγραφές έγιναν σε σχολείο στην Αγία Μαρίνα, που είναι 6 χιλιόμετρα μακριά από την ΚΕΔ. Επίσης στη Σάμο, παρατηρείται στενότητα χώρου στην αίθουσα της τάξης υποδοχής του Λυκείου, λόγω έλλειψης αιθουσών. Τέλος, οι συχνά ξαφνικές μετακινήσεις οικογενειών στην ενδοχώρα έχουν ως αποτέλεσμα να εγγράφονται μεν τα παιδιά στα σχολεία, στη συνέχεια, όμως να μην φοιτούν γιατί μετακινούνται.
Στις περισσότερες περιπτώσεις, δεν υπάρχουν επαρκείς δραστηριότητες για τα ασυνόδευτα ανήλικα μέσα στις δομές. «Περιμένουμε να πάμε στο σχολείο, δεν υπάρχουν δραστηριότητες εδώ μέσα», μας είπε ένα ασυνόδευτο ανήλικο που διαμένει στην ασφαλή ζώνη στη Λέρο, όπου η παιδική χαρά μέσα στη δομή μοιάζει σαν φυλακή και δεν διαθέτει καθόλου πράσινο. Στην Κω και τη Λέρο δεν παρέχονται υπηρεσίες μη τυπικής εκπαίδευσης, καθώς οι Κινητές Μονάδες Εκπαιδευτικής Παρέμβασης KEDU και LEDU αντίστοιχα σταμάτησαν την λειτουργία τους στα τέλη Ιούνη, ενώ στα υπόλοιπα νησιά είναι περιορισμένες.
Τεράστιες ελλείψεις διερμηνείας
Τεράστιες είναι οι ελλείψεις που επικρατούν τους τελευταίους μήνες στην παροχή υπηρεσιών διερμηνείας, τόσο στις προσφυγικές δομές σε ολόκληρη την ελληνική επικράτεια, όσο και στην Υπηρεσία Ασύλου, και οι οποίες πλέον οδηγούν σε αδυναμία παροχής οφειλόμενων υπηρεσιών εκ μέρους της διοίκησης.
Από τις 15 Μαΐου 2024, η παροχή υπηρεσιών διερμηνείας, που μέχρι τότε γινόταν αποκλειστικά από την οργάνωση ΜΕΤΑδραση μετά από σύμβασή της με το Υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου, έχει διακοπεί, λόγω λήξης της σύμβασης και πολύμηνης καθυστέρησης πληρωμών. Για τον ίδιο λόγο, είχε διακοπεί η παροχή υπηρεσιών διερμηνείας και στην Υπηρεσία Ασύλου, από 29 Απριλίου 2024. Και οι υπηρεσίες διερμηνείας χρηματοδοτούνται από ευρωπαϊκά κονδύλια, από το Ταμείο Ασύλου, Μετανάστευσης και Ένταξης (ΤΑΜΕ) για την περίοδο 2021-2027.
Τμήμα των σοβαρών αυτών ελλείψεων στη διερμηνεία είχε καλυφθεί από τον Οργανισμό της ΕΕ για το Άσυλο (EUAA). Στην απάντησή της στο αίτημά μας (στις 9/12/2024), η EUAA σημείωσε ότι, «Σε συνέχεια του αιτήματος του Υπουργείου στις 22 Μαΐου 2024, […] από τις 3 Ιουνίου 2024, η EUAA επέκτεινε την υποστήριξή της στη διερμηνεία στους τομείς του ασύλου και της υποδοχής», διαθέτοντας στην Ελλάδα, τον Ιούνιο 2024, συνολικά 257 διερμηνείς, εκ των οποίων 93 στα γραφεία Ασύλου και 164 στις υπηρεσίες Υποδοχής και Ταυτοποίησης, καθώς και κάποιες ώρες τηλεδιερμηνείας (στοιχεία της ΕΕΑΑ στην απάντησή της προς την RSA). Αυτή η παράταση της υποστήριξης ήρθε παρά το γεγονός ότι το επιχειρησιακό σχέδιο 2022-2024 της EUAA προέβλεπε συγκεκριμένα ότι η υποστήριξη της διερμηνείας από την EUAA θα καταργούνταν σταδιακά και θα μεταβιβαζόταν στις ελληνικές αρχές. Το σχέδιο αυτό συμφωνήθηκε από κοινού μεταξύ της EUAA και της Ελλάδας, υπογράφηκε το 2022 και τροποποιήθηκε τον Απρίλιο του 2024, αναφέροντας ότι «η υποστήριξη διερμηνείας μπορεί να παρέχεται μόνο κατά περίπτωση και μόνο σε περίπτωση έκτακτων αναγκών», όπως αναφέρεται στην απάντηση της EUAA. Στην ίδια απάντηση, η EUAA σημειώνει ότι «Με βάση επακόλουθα αιτήματα του Υπουργείου, η υποστήριξη της EUAA με πρόσθετη διερμηνεία παρατάθηκε μέχρι τα μέσα Σεπτεμβρίου. Περαιτέρω παράταση αυτής της απρογραμμάτιστης υποστήριξης δεν ήταν δυνατή λόγω περιορισμών στους πόρους του Οργανισμού.»
Σύμφωνα με στοιχεία που λάβαμε από την ΥπΥΤ και την EUAA, για την εξυπηρέτηση των ΚΕΔ έχουν διατεθεί από την EUAA διερμηνείς για τις παρακάτω γλώσσες τον Νοέμβριο 2024:
Ο αριθμός των διερμηνέων στις ΚΕΔ όπως καταγράφεται παραπάνω, είναι ελάχιστος, ειδικά αν αναλογιστούμε ότι σε κάθε δομή υπάρχουν ανάγκες διερμηνείας σε πολλές γλώσσες και σε κάθε παρεχόμενη υπηρεσία, από το screening και την καταγραφή της αίτησης ασύλου μέχρι την καθημερινή διαβίωση και τις ανάγκες των ανθρώπων.
Διαδικασίες screening και ασύλου
Είσοδος στις ΚΕΔ
Κάθε άνθρωπος που φτάνει ή βρίσκεται στη χώρα χωρίς χαρτιά πρέπει να μεταφέρεται από την Αστυνομία ή το Λιμενικό στην πλησιέστερη από τις πέντε ΚΕΔ των νησιών ή τα τρία ΚΥΤ της ενδοχώρας για να ταυτοποιηθεί, ενώ οι αρχές εξηγούν επίσης ότι το σύνολο σχεδόν των ατόμων που μπαίνουν στις ΚΕΔ ζητούν άσυλο στην Ελλάδα και επομένως έχουν τα δικαιώματα των αιτούντων άσυλο.
Με την αύξηση των αφίξεων στο νότιο Αιγαίο από το καλοκαίρι του 2024, όπως περιγράφεται παραπάνω, πολλές από τις αφίξεις στις ΚΕΔ Λέρου και Κω αφορούν και άτομα που έφτασαν αρχικά σε άλλα νησιά όπως η Ρόδος ή η Τήλος, στα οποία δεν υπάρχουν υποδομές της ΥπΥΤ και επικρατούν απολύτως ακατάλληλες συνθήκες διαβίωσης. Συχνά, οι άνθρωποι αυτοί έχουν εξαναγκαστεί να μείνουν στα πρώτα αυτά νησιά άφιξης σε συνθήκες αστεγίας, στους δρόμους, καθώς, πέρα από την ανυπαρξία δομών υποδοχής, δεν υπάρχουν ούτε χώροι προσωρινής φιλοξενίας των ανθρώπων, μέχρι να μεταφερθούν σε ΚΕΔ ενός νησιού.
Προσωπική ιστορία
Ο Samir* είναι Παλαιστίνιος πρόσφυγας. Προσήλθε αυτοβούλως στην ΚΕΔ Κω για να καταγραφεί το αίτημα του, ωστόσο τον παρέπεμψαν στην αστυνομία. Εκεί συνελήφθη, κρατήθηκε και εκδόθηκε απόφαση επιστροφής χωρίς να καταγραφεί η βούληση ασύλου του. Στη συνέχεια αφέθηκε ελεύθερος με «Υπηρεσιακό Σημείωμα Ελευθέρωσης» με προθεσμία 25 ημερών για αναχώρηση από τη χώρα και τον περιοριστικό όρο της μη νόμιμης διαμονής στην Αθήνα. Παρά ταύτα όταν μετά την άρση της κράτησης απευθύνθηκε εκ νέου στο ΑΚΑ Κω για την καταγραφη του αιτήματός του, έλαβε την απάντηση ότι δεν είναι αρμόδιο και ότι για την καταγραφή του αιτήματός του πρέπει να απευθυνθεί στο ΚΥΤ Μαλακάσας στην Αττική.
Κατόπιν της παρέμβασης των δικηγόρων της RSA επετράπη η είσοδος του αιτούντα στον χώρο της ΚΕΔ Κω, ωστόσο το ΑΚΑ Κω επέμεινε ότι δεν είναι αρμόδιο για την καταγραφή του αιτήματος του. Η ΚΕΔ δήλωσε ότι δεν θα μπορούσαν να ολοκληρωθούν οι διαδικασίες καταγραφής και ότι θα έπρεπε να παραπεμφθεί για την καταγραφή του αιτήματός του στο ΚΥΤ Μαλακάσας, για την οποία θα του χορηγούνταν ραντεβού μέσω της ηλεκτρονικής πλατφόρμας, η οποία ήταν εκτός λειτουργίας. Κατόπιν νέας παρέμβασης των δικηγόρων του, η ΚΕΔ Κω δέχθηκε να καταγράψει τον αιτούντα. Μόλις μία εβδομάδα μετά την καταγραφή του, ο Samir* αναγνωρίστηκε ως πρόσφυγας από την Υπηρεσία Ασύλου.
ΚΕΔ Κω, Photo: Private
Διαδικασίες υποδοχής και ταυτοποίησης (screening)
Για τη διαδικασία του screening, οι άνθρωποι τίθενται σε de facto κράτηση μέσα στις ΚΕΔ για διάστημα πέντε ημερών. Η κράτηση αυτή, την οποία ο ελληνικός νόμος περιγράφει ως «περιορισμό ελευθερίας» εντός της δομής, είναι αυτόματη και επομένως παράνομη, σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή.
Μπορεί να παραταθεί για άλλες 20 ημέρες αν δικαιολογούνται καθυστερήσεις στην ολοκλήρωση του screening. Στην πράξη, όμως, ο «περιορισμός ελευθερίας» μέσα στις ΚΕΔ παρατείνεται συστηματικά με τυποποιημένες αποφάσεις των Διοικητών, παρότι οι καθυστερήσεις στη διαδικασία οφείλονται στις αρχές και δεν αιτιολογούνται ούτε αξιολογούνται εξατομικευμένα, ενώ στην περίπτωση νησιών όπως η Λέρος η διάρκεια του screening υπερβαίνει ακόμη και τις 25 ημέρες. Οι χρόνοι αυτοί υπερβαίνουν ευθέως τα όρια του ελληνικού νόμου και του νέου Ευρωπαϊκού Κανονισμού διαλογής, που ορίζει υποχρεωτικά την ολοκλήρωση του screening εντός επτά ημερών στα σύνορα.
Στο χρονικό διάστημα που κρατούνται ακατάγραφοι μέσα στις ΚΕΔ, οι άνθρωποι έχουν στα χέρια τους μόνο τις αποφάσεις «περιορισμού ελευθερίας», με φωτογραφία τους, τα δηλωθέντα στοιχεία τους, έναν μοναδικό εξαψήφιο κωδικό και τον εξαψήφιο Αριθμό Υπόθεσης Ασύλου τους.
Η ΥπΥΤ, ωστόσο, αρνείται να τους διασφαλίσει την πρόσβαση στη νομική συνδρομή, καθώς οι ΚΕΔ δεν δέχονται να θεωρούν το γνήσιο της υπογραφής των κρατουμένων, που αποτελεί προϋπόθεση για την παροχή εξουσιοδότησης σε δικηγόρο.
Οι ΚΕΔ στηρίζουν τη στάση τους αυτή σε εσωτερικές οδηγίες, τις οποίες δεν έχουν γνωστοποιήσει και οι οποίες είναι αντίθετες με τον νόμο και με γνωμοδότηση που έχει λάβει η ΥπΥΤ από τη Νομική Υπηρεσία του Υπουργείου Μετανάστευσης και Ασύλου από το καλοκαίρι του 2024.
Σχετικά αιτήματα που έχουμε υποβάλει στις ΚΕΔ για θεώρηση εξουσιοδοτήσεων κρατουμένων δεν απαντώνται γραπτά, κατά κανόνα. Σε αντίθεση με τη διοίκηση των ΚΕΔ, τα Περιφερειακά Γραφεία Ασύλου της Υπηρεσίας Ασύλου που στεγάζονται εντός των εγκαταστάσεων εξυπηρετούν τη θεώρηση του γνησίου της υπογραφής των ανθρώπων μετά από σχετικές οδηγίες που έλαβαν το καλοκαίρι του 2024.
Προσωπική ιστορία
Ο Hossam*, την επομένη της άφιξής του στην ΚΕΔ Λέρου στα τέλη Σεπτεμβρίου, έλαβε απόφαση «περιορισμού ελευθερίας» για πέντε ημέρες. Η κράτησή του παρατάθηκε με νέα απόφαση, η οποία δεν του επιδόθηκε. Παρά τις επανειλημμένες παρεμβάσεις των δικηγόρων του, ο Hossam* καταγράφηκε μόλις στην εκπνοή του Οκτωβρίου, πάνω από ένα μήνα μετά την είσοδό του στην ΚΕΔ. Κατά το διάστημα αυτό, η ΚΕΔ Λέρου δεν δέχθηκε να θεωρήσει την εξουσιοδότηση που είχε αποσταλεί από τους δικηγόρους του. Για την ενέργεια αυτή παραπέμφθηκε στο ΠΓΑ Λέρου της Υπηρεσίας Ασύλου, που τον εξυπηρέτησε. Η ΚΕΔ δεν δέχθηκε ούτε να στείλει αντίγραφο (scan) της εξουσιοδότησης του προς τους δικηγόρους της RSA, αναφέροντας ότι δεν έχει σχετική υποχρέωση. Σε αντίθεση με τις καθυστερήσεις της διαδικασίας screening, ο Hossam* έκανε συνέντευξη ασύλου πέντε μέρες μετά την καταγραφή του και αναγνωρίστηκε ως πρόσφυγας δύο μέρες αργότερα.
Το ίδιο πρόβλημα θεώρησης του γνήσιου της υπογραφής σε εξουσιοδοτήσεις για να εκπροσωπηθούν από δικηγόρο, υπάρχει και σε περιπτώσεις ανθρώπων (πχ. Λέσβος), που έχουν λάβει δευτεροβάθμια απορριπτική απόφαση επί του αιτήματος ασύλου και τους έχει αφαιρεθεί το δελτίο αιτούντα άσυλο. Έτσι, στερούνται το δικαίωμα να εκπροσωπηθούν και συχνά παραμένουν σε ένα νομικό κενό σχετικά με το καθεστώς τους.
Πάγιο και σοβαρό πρόβλημα στο screening παραμένει ο αδιαφανής τρόπος με τον οποίο οι αρχές εξακριβώνουν τα στοιχεία των ανθρώπων, όπως η χώρα καταγωγής τους.
Σε πολλές περιπτώσεις, η Αστυνομία ή/και ο Frontex όχι μόνο αμφισβητούν τις δηλώσεις ατόμων για την καταγωγή τους, αλλά «καθορίζουν» συγκεκριμένη ιθαγένεια στους ανθρώπους: ενδεικτικά, ανιθαγενείς Bidoon προερχόμενοι από το Κουβέιτ ταυτοποιούνται εσφαλμένα ως πολίτες Ιράκ, ενώ Ερυθραίοι με πολυετή διαμονή στην Αιθιοπία ταυτοποιούνται λανθασμένα ως πολίτες Αιθιοπίας.
Ο «καθορισμός» αυτός δεν επιτρέπεται από τον Κανονισμό διαλογής, καταγράφεται δε χωρίς αιτιολογία σε πανομοιότυπες «Εκθέσεις Εξακρίβωσης» που συμπληρώνει η ΚΕΔ και μπορεί να δημιουργήσει σοβαρά προβλήματα στη διαδικασία ασύλου που ακολουθεί, καθώς η Υπηρεσία Ασύλου καταλήγει να αμφισβητεί τις δηλώσεις των αιτούντων/ουσών και να απορρίπτει τα αιτήματά τους ως αναξιόπιστα.
Προσωπική ιστορία
Μια οικογένεια ανιθαγενών Bidoon από το Κουβέιτ με δύο ανήλικα παιδιά, έφτασε στην Τήλο τον Αύγουστο του 2024 και μεταφέρθηκε στην Κω. Κατά την «εξακρίβωση» των στοιχείων τους, η ΚΕΔ Κω χωρίς αιτιολογία αμφισβήτησε την δήλωση τους περί της καταγωγής τους και σημείωσε ως εκτιμωμενη ιθαγένεια το Ιρακ, σημειώνοντας ότι αυτό «προέκυψε από τη διαδικασία ταυτοποίησης», χωρίς κανένα παραπάνω στοιχείο. Στη συνέχεια η Υπηρεσία Ασύλου, κατά την εξέταση της αίτησης ασυλου τους. απέρριψε το αίτημα τους, μη αποδεχόμενη ότι είναι ανιθαγενείς Bidoon από το Κουβέιτ (παρά την αντίθετη σχετική εισήγηση του χειριστή της EUAA που διεξήγαγε τη σχετική συνέντευξη), ενώ διέταξε την απέλασή τους χωρίς να προσδιορίζει σε ποια χώρα καλούνται να επιστρέψουν. Η υπόθεση της οικογένειας εκκρεμεί σε δεύτερο βαθμό στην Αρχή Προσφυγών.
Διαδικασία ασύλου
Η συντριπτική πλειοψηφία των ατόμων που φτάνουν στα νησιά έχουν προσφυγικό προφίλ, καθώς προέρχονται από χώρες για τις οποίες οι αιτήσεις ασύλου στην Ελλάδα γίνονται δεκτές, όπως η Συρία, το Αφγανιστάν, η Ερυθραία, η Παλαιστίνη και η Υεμένη, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία. Για ορισμένες από αυτές τις χώρες, μάλιστα, η Υπηρεσία Ασύλου αναγνωρίζει το καθεστώς του πρόσφυγα χωρίς να είναι αναγκαία η συνέντευξη με τους αιτούντες/ούσες.
Η νομική συνδρομή των αιτούντων άσυλο παρέχεται αποκλειστικά από οργανώσεις, εκτός από τη διαδικασία του δεύτερου βαθμού, όπου προβλέπεται και η συνδρομή από δικηγόρους του Μητρώου Ασύλου. Ωστόσο, πριν τη διαδικασία καταγραφής των αιτημάτων ασύλου, πέρα από τη τυπική ενημέρωση που λαμβάνουν από τις αρχές και την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, η νομική συνδρομή είναι περιορισμένη. Επιπλέον, οι δικηγόροι του Μητρώου ξεκίνησαν αποχή λόγω μη καταβολής αποζημιώσεων εδώ και έναν χρόνο (ενώ τα σχετικά κονδύλια έχουν εκταμιευτεί). Οι δικηγόροι των οργανώσεων δεν επαρκούν για την κάλυψη των νομικών αναγκών, ενώ διαρκώς συρρικνώνεται ο αριθμός τους, λόγω έλλειψης χρηματοδότησης.
Στα νησιά, οι αρχές συνεχίζουν να εφαρμόζουν αυθαίρετα τη διαδικασία συνόρων, που κανονικά προορίζεται για αβάσιμες αιτήσεις. Η διαδικασία αυτή συνεπάγεται εξαιρετικά στενές προθεσμίες και μειωμένες εγγυήσεις για τους/τις αιτούντες/ούσες. Αιτήματα που καταθέτουμε επισημαίνοντας την παραβίαση των σχετικών κανόνων και ζητώντας την παραπομπή των ανθρώπων στην κανονική διαδικασία δεν εξετάζονται ούτε απαντώνται από την Υπηρεσία Ασύλου.
Οι δε συνεντεύξεις των αιτούντων/ουσών άσυλο διεξάγονται συστηματικά από προσωπικό του Ευρωπαϊκού Οργανισμού για το Άσυλο (EUAA), με αποτέλεσμα οι αποφάσεις να εκδίδονται από χειριστές της Υπηρεσίας Ασύλου που δεν έχουν δει ή ακούσει ποτέ τους ανθρώπους για την τύχη των οποίων αποφασίζουν. Τους τελευταίους μήνες, συνεντεύξεις ασύλου επαναπρογραμματίζονται ή αναβάλλονται, λόγω της έντονης έλλειψης διερμηνέων.
Αναγνωρισμένοι πρόσφυγες
Η ελληνική νομοθεσία παραμένει ανεπίτρεπτα αυστηρή προς τους ανθρώπους που λαμβάνουν καθεστώς προστασίας ενόσω βρίσκονται στις ΚΕΔ και σε άλλες δομές, καθώς προβλέπει αυτόματη διακοπή όλων των υλικών συνθηκών υποδοχής τους, όπως σίτιση και οικονομικό βοήθημα, και υποχρέωση να αποχωρήσουν από τις ΚΕΔ μέσα σε 30 ημέρες, όπως έχουν επισημάνει επανειλημμένα η κοινωνία των πολιτών, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή6 και ο Συνήγορος του Πολίτη. Παρά τις δεσμεύσεις της κυβέρνησης για άμεσες νομοθετικές αλλαγές,7 ο κανόνας αυτός παραμένει σε ισχύ μέχρι σήμερα και εφαρμόζεται αυστηρά στις ΚΕΔ.
Σε περιόδους που υπάρχουν καθυστερήσεις στην έκδοση των εγγράφων τους το φαινόμενο εντείνεται. Ως πρόσφατο παράδειγμα, οι αναγνωρισμένοι πρόσφυγες στη Λέρο καλούνται να εγκαταλείψουν τη δομή ένα μήνα μετά την επίδοση της θετικής απόφασης ακόμα κι αν δεν έχει εκδοθεί η άδεια διαμονής τους ώστε να μπορέσουν να φύγουν από το νησί. Η έκδοση των αδειών διαμονής μπορεί να ολοκληρωθεί πολύ αργότερα από την παρέλευση του ενός μηνός που τους δίνεται διορία για να εγκαταλείψουν τη δομή, καθώς, αφενός τα ραντεβού για τη λήψη δακτυλικών αποτυπωμάτων στην Αστυνομία προγραμματίζονται μέχρι και ένα μήνα αργότερα, αφετέρου υπάρχουν καθυστερήσεις στη διαδικασία παραλαβής μετά τη λήψη αποτυπωμάτων. Αιτήματα επωφελούμενων της RSA για παράταση της παραμονής τους στην ΚΕΔ Λέρου δεν έχουν απαντηθεί ή σε ορισμένες περιπτώσεις απαντώνται με μόνη αναφορά στην 30ήμερη προθεσμία που θέτει ο νόμος για να αποχωρήσουν.
Στις 29 Οκτωβρίου, πάνω από 100 άτομα εκδιώχθηκαν από τη δομή – οι ίδιοι οι πρόσφυγες μας μίλησαν μέχρι και για 250 άτομα – όταν αιφνιδίως κατά τις πρώτες πρωινές ώρες, προσωπικό της ΚΕΔ μαζί με προσωπικό ασφάλειας (security) εισήλθε στους χώρους όπου διέμεναν και τους εξανάγκασε να αποχωρήσουν. Μάλιστα, κάποιοι/ες δεν είχαν καν τον χρόνο να συλλέξουν τα προσωπικά τους αντικείμενα. Ανάμεσα στους ανθρώπους αυτούς που εκδιώχθηκαν από τη δομή είναι και πολλές ευάλωτες περιπτώσεις, άτομα με προβλήματα υγείας αλλά και πολυμελείς οικογένειες με μικρά παιδιά. Οι αναγνωρισμένοι πρόσφυγες που εκδιώκονται από την ΚΕΔ Λέρου κατά καιρούς αναζητούν καταφύγιο στο παλιό Ψυχιατρείο της Λέρου και σε άλλα εγκαταλελειμμένα κτίρια, σε πάρκα ή στην παραλία, σε άθλιες συνθήκες και χωρίς πρόσβαση σε τρεχούμενο νερό ή τουαλέτα. Σε επίσκεψη μας σε αυτούς τους χώρους, βρήκαμε ρούχα και άλλα είδη που φανέρωναν τη διανυκτέρευση ατόμων το τελευταίο διάστημα.
Πρώην Ψυχιατρείο Λέρου – Photo: RSA
Στις 29 Οκτωβρίου, πάνω από 100 άτομα εκδιώχθηκαν από τη δομή – οι ίδιοι οι πρόσφυγες μας μίλησαν μέχρι και για 250 άτομα – όταν αιφνιδίως κατά τις πρώτες πρωινές ώρες, προσωπικό της ΚΕΔ μαζί με προσωπικό ασφάλειας (security) εισήλθε στους χώρους όπου διέμεναν και τους εξανάγκασε να αποχωρήσουν. Μάλιστα, κάποιοι/ες δεν είχαν καν τον χρόνο να συλλέξουν τα προσωπικά τους αντικείμενα. Ανάμεσα στους ανθρώπους αυτούς που εκδιώχθηκαν από τη δομή είναι και πολλές ευάλωτες περιπτώσεις, άτομα με προβλήματα υγείας αλλά και πολυμελείς οικογένειες με μικρά παιδιά. Οι αναγνωρισμένοι πρόσφυγες που εκδιώκονται από την ΚΕΔ Λέρου κατά καιρούς αναζητούν καταφύγιο στο παλιό Ψυχιατρείο της Λέρου και σε άλλα εγκαταλελειμμένα κτίρια, σε πάρκα ή στην παραλία, σε άθλιες συνθήκες και χωρίς πρόσβαση σε τρεχούμενο νερό ή τουαλέτα. Σε επίσκεψη μας σε αυτούς τους χώρους, βρήκαμε ρούχα και άλλα είδη που φανέρωναν τη διανυκτέρευση ατόμων το τελευταίο διάστημα.
Πρώην Ψυχιατρείο Λέρου – Photo: RSA
Το ίδιο ζήτημα παρατηρήθηκε και στην Κω. Τον περασμένο χειμώνα, υπήρχαν περί τα 200 άτομα άστεγα στα δάση γύρω από την ΚΕΔ. Εθελοντές αναφέρουν περιπτώσεις ακόμα και οικογενειών με μωρά, αλλά και μιας εγκυμονούσας που κοιμόνταν στον δρόμο. Οι αναγνωρισμένοι πρόσφυγες αντιμετωπίζουν την αστεγία και προσπαθούν συνήθως να βρουν μία λύση ανάγκης, συγκατοικώντας με πολλά άτομα στα δυσεύρετα διαμερίσματα της Κω, ταυτόχρονα αναζητώντας προσωρινή άτυπη εργασία για να καλύψουν τα έξοδα τους, είτε μεταβαίνουν σε άλλη πόλη της Ελλάδας με τον ίδιο σκοπό. Σε ορισμένες περιπτώσεις ιδιαίτερα ευάλωτων προσφύγων, έχουν διαταχθεί μέχρι και ασφαλιστικά μέτρα από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) για τη διασφάλιση αξιοπρεπών συνθηκών διαβίωσης και την πρόληψη της αστεγίας τους.
Στην ΚΕΔ Σάμου, οι πρόσφυγες/προσφύγισσες αποχωρούν από τη δομή μετά την παραλαβή άδειας διαμονής και ταξιδιωτικού εγγράφου. Μετά την παραλαβή άδειας διαμονής, διακόπτεται και η παροχή σίτισης. Ενδεικτικά, κατά τη διάρκεια της αποστολής μας συναντήσαμε μια οικογένεια αναγνωρισμένων προσφύγων με ένα ανήλικο, όλοι με άδειες διαμονής, όπου το παιδί ανέμενε ακόμα τα ταξιδιωτικά του έγγραφα. Από την παραλαβή των αδειών διαμονής, διεκόπη η παροχή φαγητού και έμειναν 24 μέρες χωρίς φαγητό και χωρίς νερό.
Οι αναγνωρισμένοι πρόσφυγες εκδιώχνονται από τις ΚΕΔ χωρίς να έχουν παραπεμφθεί σε κανένα πρόγραμμα στέγασης ή υποστήριξης προκειμένου να διασφαλιστεί έστω ότι δεν θα μείνουν άστεγοι/ες, και ενώ, σε πολλές περιπτώσεις, δεν έχουν λάβει ούτε το οικονομικό βοήθημα που δικαιούνταν, λόγω των διακοπών χρηματοδότησης. Στα τέλη Νοεμβρίου ολοκληρώθηκε επισήμως το πρόγραμμα HELIOS που υλοποιεί ο ΔΟΜ για την υποστήριξη της ένταξης των αναγνωρισμένων προσφύγων/ισσών, το οποίο ήδη από τα τέλη Αυγούστου έχει σταματήσει να δέχεται νέες εγγραφές. Δεν είναι γνωστό προς το παρόν πότε θα ξεκινήσει να λειτουργεί ο διάδοχος του προγράμματος, το HELIOS+, για το οποίο δημοσιεύτηκε πρόσκληση για υποβολή προτάσεων μόλις στις αρχές Νοεμβρίου.
Προσωπική ιστορία
Η Fadwa* από την Συρία, έγκυος 3 μηνών, διέμενε στην ΚΕΔ Λέρου με τον σύζυγο της και την ανήλικη αδελφή της, η φροντίδα της οποίας της είχε ανατεθεί από την εισαγγελία της Κω. Όλα τα μέλη της οικογένειας ενημερώθηκαν για την υποχρέωση να εγκαταλείψουν την ΚΕΔ εντός μηνός από την επίδοση της απόφασης αναγνώρισης τους. Οταν ο σύζυγος της Fadwa επέστρεφε από την πόλη όπου είχε μεταβεί για να ψωνίσει τα απαραίτητα, του είπαν ότι πρέπει να αναχωρήσει από την δομή παρόλο που είχε ζητηθεί εγγράφως να τους επιτραπεί να παραμείνουν ενόσω ανέμεναν την έκδοση άδειας παραμονής της ανήλικης αδελφής. Μόνο κατόπιν υποβολής αιτήματος ασφαλιστικών μέτρων στο ΕΔΔΑ, οι αρχές δήλωσαν ότι η Fadwa* και τα μέλη της οικογένειας της θα μπορούσαν να παραμείνουν στην ΚΕΔ Λέρου μέχρι την ολοκλήρωση της έκδοσης των εγγράφων παραμονής για όλα μέλη.
*Τα ονόματα των προσώπων που αναφέρονται στην παρούσα δημοσίευση έχουν αλλάξει για λόγους προστασίας της ασφάλειας και της ιδιωτικής ζωής.
Διαβάστε ακόμα
Η κατάσταση στις ΚΕΔ αναλυτικά ανά νησί:
Διαθέσιμο και στα αγγλικά / Available also in english
Η προηγούμενη δημοσίευσή μας για την κατάσταση στις ΚΕΔ στα νησιά (2023)
Υποστήριξη Προσφύγων στο Αιγαίο (RSA), Δεκέμβρης 2024
- Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Ηλεκτρονική αλληλογραφία: «Summary of meeting with SG Iatridis 07/09/23», Ares(2023)8358100, 8 Σεπτεμβρίου 2023.
- Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 17th Steering Committee Meeting for Migration Management, Ares(2024)5159021, 17 Απριλίου 2024.
- Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 17th Steering Committee Meeting for Migration Management, Ares(2024)5159021, 17 Απριλίου 2024.
- Ενδεικτικά, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Ηλεκτρονική αλληλογραφία: «meeting Secretary General Siarapi 29 April», Ares(2024)5590307, 29 Απριλίου 2024.
- Στο ίδιο.
- Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Επιστολή σε οργανώσεις κοινωνίας των πολιτών, Ares(2024)613054, 26 Ιανουαρίου 2024.
- Υπουργός Μετανάστευσης και Ασύλου, Επιστολή προς την Ευρωπαία Επίτροπο Εσωτερικών Υποθέσεων, 36502/2024, 1 Φεβρουαρίου 2024: «είμαστε σε διαδικασία επέκτασης της περιόδου από 30 σε 60 ημέρες για τη σίτιση όλων των προσφύγων αφότου λάβουν θετική απόφαση επί των αιτήσεων ασύλου τους».