Αναγνωρισμένοι Πρόσφυγες – 2025
Πρόσβαση των δικαιούχων διεθνούς προστασίας σε δικαιολογητικά έγγραφα και κοινωνικά δικαιώματα
Τα χρόνια νομικά και πρακτικά εμπόδια στην πρόσβαση των προσφύγων σε έγγραφα και κοινωνικοοικονομικά δικαιώματα στην Ελλάδα παραμένουν άλυτα, σύμφωνα με τη νέα ετήσια έκθεση που δημοσιεύεται σήμερα από την Υποστήριξη Προσφύγων στο Αιγαίο (RSA) και το Íδρυμα PRO ASYL. Επισημαίνουμε και πάλι ότι αυτά τα εμπόδια εκθέτουν πολλούς δικαιούχους διεθνούς προστασίας σε συνθήκες αστεγίας και ένδειας, κατά παράβαση του δικαιώματος στην αξιοπρέπεια και της απαγόρευσης της απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης.
Πολύ δε περισσότερο, καθώς το τελευταίο διάστημα οι επιστροφές αναγνωρισμένων προσφύγων στην Ελλάδα έχουν ενταθεί, με την ενίσχυση των σχετικών πολιτικών επιστροφών από τα κράτη-μέλη της ΕΕ. Μέσα στο τελευταίο έτος, η RSA έχει εκπροσωπήσει επιστρεφόμενους πρόσφυγες, για παράδειγμα από τη Γερμανία και την Ελβετία, που αντιμετωπίζουν σοβαρά εμπόδια κατά την προσπάθεια ή απόπειρα ένταξής τους. Καμία και κανείς από αυτούς δεν έλαβε έγγραφα, ενημέρωση ή υποστήριξη κατά την επιστροφή τους. Συχνά βρίσκονται αντιμέτωποι με τον κίνδυνο αστεγίας, λόγω της έλλειψης οποιασδήποτε υλικής βοήθειας.
Το 2024 σημαδεύτηκε από την σχεδόν πλήρη αναστολή στοιχειωδών υπηρεσιών για τις προσφύγισσες και τους πρόσφυγες στην Ελλάδα. Μεταξύ αυτών είναι και η απόσυρση υπηρεσιών διερμηνείας από τα καμπς, συστηματικές ελλείψεις σε ιατρικό και ψυχοκοινωνικό προσωπικό, πλήρης διακοπή του μηνιαίου οικονομικού βοηθήματος σε αιτούσες/ούντες άσυλο. Οι χρόνιες ανεπάρκειες του Υπουργείου Μετανάστευσης και Ασύλου στη διαχείριση χρηματοδοτήσεων και προγραμμάτων έχουν οδηγήσει σε σοβαρά κενά σε υπηρεσίες, με άμεσο αρνητικό αντίκτυπο στις δεκάδες χιλιάδες ανθρώπων που λαμβάνουν διεθνή προστασία και στις προοπτικές ένταξής τους στη χώρα.
Σε ό,τι αφορά τα στατιστικά στοιχεία για τις αποφάσεις ασύλου, οι ελληνικές αρχές έχουν εγκρίνει πάνω από 140.000 αιτήσεις ασύλου την τελευταία πενταετία. Ο αριθμός των θετικών αποφάσεων αυξήθηκε σταδιακά από το 2021 έως το 2024, με περισσότερες από 40.000 χορηγήσεις καθεστώτος μόνο το 2024. Στα τέλη του 2024, ήταν ενεργές 83.895 άδειες διαμονής διεθνούς προστασίας και 32.572 άδειες διαμονής προσωρινής προστασίας.
Η φετινή μας έκθεση παρέχει αναλυτικές πληροφορίες σχετικά με:
- Τις συνθήκες που αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι που λαμβάνουν καθεστώς διεθνούς προστασίας στην Ελλάδα ως προς την απόκτηση και ανανέωση εγγράφων, κυρίως την ΑΔΕΤ (Άδεια Διαμονής Ενιαίου Τύπου), αλλά και τα ταξιδιωτικά και φορολογικά έγγραφα και τον ΑΜΚΑ, που προϋποθέτει πλέον σύμβαση εργασίας ή βεβαίωση πρόσληψης από εργοδότη. Πρόκειται για έγγραφα που είναι απαραίτητα για την πρόσβαση σε απασχόληση, υγειονομική περίθαλψη και άλλες κοινωνικές υπηρεσίες.
- Την εξαιρετικά περιορισμένη πρόσβαση σε κοινωνική πρόνοια, συμπεριλαμβανομένου του αποκλεισμού τους από τα περισσότερα επιδόματα, και την επιλεξιμότητα για το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα.
- Τα εμπόδια και την ελλιπή υποστήριξη στην εύρεση στέγασης (ειδικά δεδομένου ότι το πρόγραμμα στέγασης HELIOS έχει ολοκληρωθεί και το νέο πρόγραμμα HELIOS+ δεν έχει ακόμα τεθεί σε εφαρμογή), τις εξώσεις από τα καμπς και τον κίνδυνο αστεγίας και ένδειας. Σημειώνουμε χαρακτηριστικά ότι το νέο πρόγραμμα HELIOS+ έχει σχεδιαστεί για κλίμακα εξαιρετικά χαμηλότερη από τις πραγματικές ανάγκες του προσφυγικού πληθυσμού στην Ελλάδα, καθώς θέτει συνολικό στόχο 4.323 δικαιούχους διεθνούς και προσωρινής προστασίας, για την επόμενη τετραετία – μόλις γύρω στα 1.000 άτομα ανά έτος. Σήμερα υπάρχουν ήδη 116.467 άτομα με ενεργές άδειες διαμονής διεθνούς και προσωρινής προστασίας, από τα οποία τα 76.195 άτομα έλαβαν την άδεια αυτή στη διετία 2023-2024 (συνεπώς είναι επιλέξιμα για το πρόγραμμα HELIOS+). Άρα, η αναλογία των επωφελούμενων σε σχέση με το σύνολο των επιλέξιμων ανέρχεται σε ποσοστό μικρότερο του 6%. Σημειώνουμε ότι τα κριτήρια επιλεξιμότητας του HELIOS+ περιορίζουν επίσης σημαντικά τον αριθμό των δικαιούχων.
Σημειώνουμε, επιπλέον, ότι δεν υπάρχει αποτελεσματικό ένδικο βοήθημα στη χώρα για τις/τους δικαιούχους διεθνούς προστασίας, σε περίπτωση παραβίασης των δικαιωμάτων τους.
Τέλος, μέσα στα εμπόδια που αντιμετωπίζουν οι αναγνωρισμένοι πρόσφυγες και προσφύγισσες, είναι και τα σοβαρά γραφειοκρατικά προβλήματα, καθώς υπάρχει σαφής έλλειψη συντονισμού στην ένταξη από την πλευρά των αρχών, και σοβαρές ελλείψεις σε υπηρεσίες. Ενδεικτικά, η παροχή των δικαιωμάτων που συνδέονται με το καθεστώς διεθνούς προστασίας αποτελεί αρμοδιότητα έξι διαφορετικών υπουργείων της κυβέρνησης, ενώ διαφορετικές δημόσιες υπηρεσίες, υπαγόμενες σε διακριτά υπουργεία, μπορεί να εμπλέκονται στην ίδια διοικητική διαδικασία.
Όλα τα στοιχεία που παρουσιάζονται στη νέα έκθεση για τους αναγνωρισμένους πρόσφυγες και την πρόσβασή τους σε δικαιολογητικά έγγραφα και κοινωνικά δικαιώματα, βασίζονται στις παρατηρήσεις μας μέσα από την παροχή δωρεάν νομικής συνδρομής σε ανάλογες υποθέσεις. Μέσα στην έκθεση, συμπεριλαμβάνονται οι σχετικές ιστορίες πολλών προσφύγων, τις υποθέσεις των οποίων έχει αναλάβει η RSA.
Επιπλέον υλικό
Στατιστικά στοιχεία
Χορήγηση καθεστώτος ασύλου
Οι ελληνικές αρχές έχουν εγκρίνει πάνω από 140.000 αιτήσεις ασύλου την τελευταία πενταετία. Ο αριθμός των θετικών αποφάσεων αυξήθηκε σταδιακά από το 2021 έως το 2024, με περισσότερες από 40.000 χορηγήσεις καθεστώτος μόνο το περασμένο έτος. Στα τέλη του 2024, ήταν ενεργές 83.895 Άδειες Διαμονής διεθνούς προστασίας και 32.572 άδειες διαμονής προσωρινής προστασίας.
Απαραίτητα έγγραφα
Απαραίτητη προϋπόθεση για την πρόσβαση των δικαιούχων διεθνούς προστασίας σε βασικά δικαιώματα και για τις συναλλαγές τους με τη Διοίκηση είναι η κατοχή μίας σειράς από έγγραφα, τα οποία εκδίδονται με μέριμνα διαφορετικών αρχών. Η διαδικασία κτήσης των εν λόγω εγγράφων είναι συχνά σύνθετη και ενίοτε αδιέξοδη, καθώς η αδυναμία έκδοσης ενός εγγράφου μπορεί να αποκλείσει τις/τους πρόσφυγες από την πλήρωση των τυπικών προϋποθέσεων για άλλα έγγραφα.
Άδεια Διαμονής (ΑΔΕΤ)
Το σημαντικότερο έγγραφο, και αυτό για το οποίο παρουσιάζονται σημαντικές δυσκολίες στην έκδοση και ανανέωση, είναι η Άδεια διαμονής Ενιαίου Τύπου (ΑΔΕΤ). Η ΑΔΕΤ έχει τριετή ισχύ για τις/τους πρόσφυγες και μονοετή ισχύ για τις/τους δικαιούχους επικουρικής προστασίας. Η ΑΔΕΤ είναι προαπαιτούμενο για την απόδοση και διατήρηση του Αριθμού Μητρώου Κοινωνικής Ασφάλισης (ΑΜΚΑ), για τη δημιουργία τραπεζικού λογαριασμού, για την πρόσβαση σε εργασία, για τη λήψη κοινωνικών επιδομάτων, ακόμη και για την κυκλοφορία εντός της επικράτειας.
Αρμόδια αρχή για την έκδοση των αδειών διαμονής σε δικαιούχους διεθνούς προστασίας είναι η Υπηρεσία Ασύλου, μολονότι ορισμένα στάδια της διαδικασίας ανατίθενται στην Ελληνική Αστυνομία:
Για την έκδοση της ίδιας της άδειας, οι δικαιούχοι διεθνούς προστασίας μπορούν να αιτηθούν ραντεβού μόνο μετά την έκδοση της Απόφασης ΑΔΕΤ ή Απόφασης Ανανέωσης ΑΔΕΤ. Το στάδιο αυτό διεξάγεται στο κατά τόπον αρμόδιο Γραφείο Διαβατηρίων της Ελληνικής Αστυνομίας. Αρμόδιο γραφείο για την Αττική είναι το Τμήμα Αλλοδαπών Αττικής (ΤΑΑ), το οποίο παραλαμβάνει την πλειοψηφία των αιτήσεων για ΑΔΕΤ. Μετά την ολοκλήρωση και αυτού του σταδίου, οι δικαιούχοι αναμένουν μέχρι να είναι έτοιμη για παραλαβή η ΑΔΕΤ τους. Δεν ενημερώνονται όταν εκτυπώνεται η ΑΔΕΤ τους, ούτε όταν παραλαμβάνεται με μέριμνα της Υπηρεσίας Ασύλου από την Ελληνική Αστυνομία.
Οι χρόνοι αναμονής από την κατάθεση δικαιολογητικών στο ΤΑΑ μέχρι την παράδοση της ΑΔΕΤ από το ΠΓΑ Αττικής σε υποθέσεις που υποστήριξε η RSA το περασμένο έτος υπερβαίνει συστηματικά τον ένα μήνα και φτάνει μέχρι και τους δύο μήνες σε ορισμένες περιπτώσεις:
Η Υπηρεσία Ασύλου δεν ενημερώνει ατομικά τις/τους ενδιαφερομένες/ους για την επικείμενη παραλαβή της ΑΔΕΤ τους. Στο τέλος κάθε εβδομάδας, αναρτάται ένας κατάλογος εξαψήφιων Αριθμών Υποθέσεων Ασύλου, στους οποίους αντιστοιχούν ΑΔΕΤ έτοιμες για παραλαβή την οριζόμενη ημερομηνία. Επομένως, οι δικαιούχοι πρέπει να ανατρέχουν τακτικά στους εβδομαδιαίους καταλόγους της ιστοσελίδας του Υπουργείου, μέχρι να εντοπίσουν τον Αριθμό Υπόθεσης Ασύλου τους και την ορισθείσα ημερομηνία παραλαβής. Σε περίπτωση μη προσέλευσης στην Υπηρεσία Ασύλου την προγραμματισμένη ημερομηνία, δεν επαναπρογραμματίζεται αυτόματα το ραντεβού παραλαβής ΑΔΕΤ. Ο επαναπρογραμματισμός πρέπει να ζητηθεί από την/τον δικαιούχο.
Ανανέωση Άδειας Διαμονής (ΑΔΕΤ)
Οι αιτήσεις ανανέωσης ΑΔΕΤ κατατίθενται στην Υπηρεσία Ασύλου το αργότερο 30 ημέρες πριν τη λήξη της άδειας, επί ποινή προστίμου ύψους 100 ευρώ σε περίπτωση αναιτιολόγητης εκπρόθεσμης υποβολής.
Για την ανανέωση της ΑΔΕΤ, το ΑΚΑ Δικαιούχων Διεθνούς Προστασίας είναι το μόνο αρμόδιο κλιμάκιο της Υπηρεσίας Ασύλου για την παραλαβή και επεξεργασία αιτήσεων ανανέωσης. Μόνο 13 από τους συνολικά 34 υπαλλήλους του εν λόγω ΑΚΑ ήταν αρμόδιες/οι για την εξέταση αιτήσεων ανανέωσης ΑΔΕΤ στις 11 Φεβρουαρίου 2025.
Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία που παρασχέθηκαν στον κοινοβουλευτικό έλεγχο, ο αριθμός των εκκρεμών αιτήσεων ανανέωσης ΑΔΕΤ στην Υπηρεσία Ασύλου στα τέλη του 2024 ήταν 5.311, ήτοι αύξηση κατά 32% σε σχέση με 4.029 στις 16 Φεβρουαρίου 2024. Σχεδόν το 40% των αιτήσεων ανανέωσης ΑΔΕΤ εκκρεμούσαν για περισσότερο από έξι μήνες στα τέλη του περασμένου έτους:
Παρά τις δεσμεύσεις της Υπηρεσίας Ασύλου για τη δημιουργία ειδικής πλατφόρμας υποβολής αιτήσεων ανανέωσης ΑΔΕΤ, οι αιτήσεις αυτές συνεχίζουν να υποβάλλονται μέσω μηνύματος ηλεκτρονικού ταχυδρομείου στην ειδική διεύθυνση [email protected]. Οι δικαιούχοι δεν λαμβάνουν καμία επιβεβαίωση – ακόμη και αυτοματοποιημένη – της παραλαβής του μηνύματός τους από το ΑΚΑ Δικαιούχων Διεθνούς Προστασίας και της πρωτοκόλλησης της αίτησης ανανέωσης ΑΔΕΤ τους.
Τα παραπάνω και όσα αναλυτικά αναφέρονται στην έκθεση, καταδεικνύουν μία σειρά από συστημικές πλημμέλειες στα διάφορα στάδια της διαδικασίας έκδοσης και ανανέωσης ΑΔΕΤ, με σοβαρότερη αυτή των παρατεταμένων καθυστερήσεων στη διεκπεραίωση των αιτήσεων ανανέωσης ΑΔΕΤ από το ΑΚΑ Δικαιούχων Διεθνούς Προστασίας. Από την εμπειρία μας στην εκπροσώπηση υποθέσεων τα τελευταία χρόνια, προκύπτουν δυσανάλογα μεγάλοι χρόνοι αναμονής στη διαδικασία ανανέωσης της ΑΔΕΤ, οι οποίοι φτάνουν ή υπερβαίνουν το ένα έτος από την υποβολή της αίτησης ανανέωσης μέχρι την παραλαβή της νέας ΑΔΕΤ:
Καθ’ όλο το διάστημα της πολύμηνης αναμονής, οι δικαιούχοι δεν ενημερώνονται τακτικά από την Υπηρεσία Ασύλου για την πορεία της αίτησης ανανέωσής τους, ούτε απαντώνται πραγματικά τα αιτήματά τους για ενημέρωση.
Κοινωνική πρόνοια - Αποκλεισμός από επιδόματα
Σε ό,τι αφορά την κοινωνική πρόνοια, δεν προβλέπεται στην ελληνική έννομη τάξη ειδικό κοινωνικό επίδομα για τις/τους δικαιούχους διεθνούς προστασίας και τη διασφάλιση της μετάβασής τους στο σύστημα της κοινωνικής πρόνοιας, δεδομένων των ιδιαίτερων περιστάσεών τους.
Τα περισσότερα επιδόματα, τα οποία υπόκεινται σε προϋποθέσεις μακροχρόνιας διαμονής στη χώρα, δεν λαμβάνουν υπόψη τις ιδιαίτερες περιστάσεις των προσφύγων, με συνέπεια τη διακριτική μεταχείριση των δικαιούχων διεθνούς προστασίας έναντι των Ελλήνων πολιτών και εκ των πραγμάτων τον αποκλεισμό των πρώτων από τις περισσότερες μορφές κοινωνικής πρόνοιας.
Για την πρόσβαση στα κοινωνικά δικαιώματα, απαιτείται να έχει προηγηθεί η έκδοση μιας σειράς ταυτοποιητικών εγγράφων. Επιπλέον, για την έκδοση των ταυτοποιητικών εγγράφων, υπάρχουν άλλα προαπαιτούμενα έγγραφα. Έτσι, οι αναγνωρισμένοι πρόσφυγες αντιμετωπίζουν σειρά ουσιαστικών και γραφειοκρατικών εμποδίων, ως προς την πρόσβασή τους στην κοινωνική πρόνοια. Ενδεικτικά, στους παρακάτω πίνακες φαίνονται τα βασικά προαπαιτούμενα έγγραφα για την πρόσβαση στο κάθε δικαίωμα, και τα βασικά προαπαιτούμενα έγγραφα για την έκδοση άλλου εγγράφου:
Πρόσβαση στη στέγαση - Πρόγραμμα HELIOS+
Ειδικά ως προς την πρόσβαση στη στέγαση, ο νόμος προβλέπει την ίση μεταχείριση των δικαιούχων διεθνούς προστασίας προς τις/τους λοιπές/ούς νόμιμα διαμένουσες/οντες πολίτες τρίτων χωρών. Η εξασφάλιση στέγης παραμένει, ωστόσο, κρίσιμη πρόκληση, δεδομένης της στεγαστικής κρίσης που διέπει τη χώρα, της συνεχούς αύξησης των ενοικίων και της μείωσης της προσφοράς ακινήτων σε αστικά κέντρα όπως η Αθήνα, ο Πειραιάς και η Θεσσαλονίκη.
Το πρόγραμμα «Υποστήριξη της Ένταξης στην Ελλάδα Δικαιούχων Διεθνούς Προστασίας και Προσωρινής Προστασίας» (HELIOS), που υλοποιήθηκε από τον Διεθνή Οργανισμό Μετανάστευσης (ΔΟΜ) σε συνεργασία με μη κυβερνητικές οργανώσεις, ολοκληρώθηκε επισήμως στις 30 Νοεμβρίου 2024. Ο διάδοχος του προγράμματος, HELIOS+, έχει μεν ανακοινωθεί, ωστόσο δεν έχει τεθεί σε εφαρμογή κατά τη σύνταξη της παρούσας έκθεσης. Το Υπουργείο έχει δημοσιεύσει τις αποφάσεις ένταξης του HELIOS+ για την υλοποίηση του προγράμματος από τον ΔΟΜ και τους συνεργαζόμενους φορείς, με χρηματοδότηση από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο + 2021-2027 για την περίοδο 2025-2028. Με βάση αυτές τις πληροφορίες, οι δικαιούχοι του προγράμματος αποτελούν ένα εξαιρετικά μικρό ποσοστό των επιλέξιμων αναγνωρισμένων προσφύγων στην Ελλάδα:
Σημειώνουμε χαρακτηριστικά ότι το νέο πρόγραμμα HELIOS+ έχει σχεδιαστεί για κλίμακα εξαιρετικά χαμηλότερη από τις πραγματικές ανάγκες του προσφυγικού πληθυσμού στην Ελλάδα, καθώς θέτει συνολικό στόχο 4.323 δικαιούχους διεθνούς και προσωρινής προστασίας, για την επόμενη τετραετία – μόλις γύρω στα 1.000 άτομα ανά έτος. Σήμερα υπάρχουν ήδη 116.467 άτομα με ενεργές άδειες διαμονής διεθνούς και προσωρινής προστασίας, από τα οποία τα 76.195 άτομα έλαβαν την άδεια αυτή στη διετία 2023-2024 (συνεπώς είναι επιλέξιμα για το πρόγραμμα HELIOS+). Άρα, η αναλογία των επωφελούμενων σε σχέση με τους επιλέξιμους/ες ανέρχεται σε ποσοστό μικρότερο του 6%. Σημειώνουμε ότι τα κριτήρια επιλεξιμότητας του HELIOS+ περιορίζουν επίσης σημαντικά τον αριθμό των δικαιούχων.
Βίντεο | Μαρτυρίες αναγνωρισμένων προσφύγων
Στη συνέχεια, παρουσιάζουμε σε βίντεο χαρακτηριστικές μαρτυρίες πρόσφατα αναγνωρισμένων προσφύγων από το Αφγανιστάν αλλά και προσφύγων που επεστράφησαν στην Ελλάδα και μας μίλησαν για τις σοβαρές δυσκολίες που αντιμετώπισαν.
Ο Ali*, 34 ετών, μας λέει πώς εξαναγκάστηκε βίαια να επιστρέψει από τη Γερμανία στην Ελλάδα, ενώ είχε προβλήματα υγείας, και κατέληξε να μένει στον δρόμο στην Αθήνα. Η Saliha*, 44 ετών, μιλά για την αβεβαιότητα που βιώνει και την έλλειψη προοπτικών για το μέλλον της στην Ελλάδα. Ο Parwiz*, 24 ετών, εξηγεί πώς η απέλασή του από τη Γερμανία τον χώρισε βίαια από την οικογένειά του. Ο Sobhali*, 25 ετών, αφηγείται πώς, μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα, του στερήθηκε η δυνατότητα να χτίσει το μέλλον του και οδηγήθηκε στην εξαθλίωση.
Διατίθενται υπότιτλοι στα ελληνικά.
Αν δεν εμφανίζονται, επιλέξτε το εικονίδιο με το γρανάζι (⚙) για να τους ενεργοποιήσετε.
*Τα ονόματα έχουν αλλάξει για την προστασία των αφηγητών.
