Σειρά Podcast – Επεισόδιο πρώτο

«Υπόθεση Φαρμακονήσι – Δικαίωση 8 χρόνια μετά»

«Αν ήθελαν να μας σώσουν, ήμασταν κοντά στο ελληνικό έδαφος και μπορούσαν να μας πάνε στην Ελλάδα αντί να μας στείλουν πίσω στη μέση της θάλασσας, πίσω στην Τουρκία να μας πνίξουν.»

Χρύσα Βίλκενς: Kαλώς ήρθατε στη σειρά Podcast της οργάνωσης Υποστήριξη Προσφύγων στο Αιγαίο με τίτλο «Πολιτικές συνόρων και παραβιάσεις δικαιωμάτων». Είμαστε η Χρύσα Βίλκενς και η Ειρήνη Γαϊτάνου. Ακούτε το πρώτο επεισόδιο podcast με τίτλο «Υπόθεση Φαρμακονήσι – Δικαίωση 8 χρόνια μετά».

Πρόκειται για ένα επεισόδιο που επικεντρώνεται στο πολύνεκρο ναυάγιο που έγινε στο Φαρμακονήσι τον Γενάρη του 2014. Οκτώ χρόνια αργότερα, τον Ιούλιο του 2022, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, σε μία εμβληματική απόφασή του, καταδίκασε την Ελλάδα για το ναυάγιο αυτό. Επιλέξαμε να ασχοληθούμε στο πρώτο επεισόδιο, μέσα από συνεντεύξεις και αρχειακό υλικό, με το ναυάγιο στο Φαρμακονήσι, για την συμβολική αλλά και την πολιτική σημασία που έχει η καταδίκη της Ελλάδας.

Ειρήνη Γαϊτάνου: Η απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου όχι μόνο δικαιώνει τα θύματα του τραγικού συμβάντος και τους συγγενείς τους, αλλά αναδεικνύει την ευθύνη της χώρας σχετικά με τον σεβασμό των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Πρέπει επιτέλους να αντιμετωπιστούν δομικά προβλήματα αναφορικά με τη διαχείριση των θαλάσσιων αφίξεων προσφύγων, προσφυγισσών, μεταναστών και μεταναστριών, που σχετίζονται άμεσα με την ελληνική και ευρωπαϊκή πολιτική για το άσυλο και τη μετανάστευση. Ακόμα περισσότερο σήμερα, λίγο μετά το τραγικό ναυάγιο στην Πύλο, από το οποίο διασώθηκαν μόλις 104 άτομα, και αγνοούνται περισσότερα από εξακόσια: ένα ναυάγιο που αποτελεί την πλέον τραγική συνέπεια της ευρωπαϊκής και ελληνικής πολιτικής αποτροπών.

Χρύσα Βίλκενς: Στις 20 Ιανουαρίου του 2014, λίγο μετά τις δύο τα μεσάνυχτα, ένα ακυβέρνητο σκάφος 8 μέτρων στο οποίο επέβαιναν 27 πρόσφυγες από το Αφγανιστάν, τη Συρία και την Παλαιστίνη βυθίζεται κοντά στο Φαρμακονήσι. Οκτώ παιδιά και τρεις γυναίκες χάνουν την ζωή τους από πνιγμό. Οι δεκαέξι επιζώντες ισχυρίζονται ότι το δυστύχημα συνέβη ενώ το σκάφος ρυμουλκήθηκε με μεγάλη ταχύτητα από σκάφος του Ελληνικού Λιμενικού πίσω προς την Τουρκία κατά τη διάρκεια μιας επιχείρησης άτυπης αναγκαστικής επιστροφής, ενός λεγόμενου pushback. Οι ελληνικές αρχές παραδέχτηκαν ότι ρυμούλκησαν το σκάφος, ωστόσο υποστήριξαν πως το τραβούσαν προς το Φαρμακονήσι για να διασώσουν τους πρόσφυγες, και εκείνο ανατράπηκε λόγω πανικού και ξαφνικών κινήσεων μεταξύ των επιβαινόντων.

Έξι μήνες μετά το ναυάγιο, ο Εισαγγελέας του Ναυτοδικείου Πειραιά αποφάσισε να θέσει τη δικογραφία στο αρχείο, χωρίς να εξετάσει την καταγγελία για άτυπη αναγκαστική επιστροφή, τερματίζοντας έτσι τη δικαστική διερεύνηση για τις ευθύνες του Λιμενικού στο επίπεδο της ελληνικής δικαιοσύνης. Οι επιζώντες αποφάσισαν να αναζητήσουν δικαίωση εκτός Ελλάδας. Στις αρχές του 2015 κατέθεσαν προσφυγή στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) με τη νομική συνδρομή της Ομάδας Δικηγόρων για τα Δικαιώματα Προσφύγων και Μεταναστών, του Ελληνικού Συμβουλίου για τους Πρόσφυγες, του Δικτύου Κοινωνικής Υποστήριξης Προσφύγων και Μεταναστών και του γερμανικού Ιδρύματος PRO ASYL. Οκτώ χρόνια μετά, τον Ιούλιο του 2022, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο καταδίκασε την Ελλάδα.

Ειρήνη Γαϊτάνου: Πρόκειται για μία απόφαση – σταθμό σχετικά με τις παραβιάσεις και τις παραλείψεις των Ελληνικών Αρχών στα σύνορα. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο υπογράμμισε, μεταξύ άλλων, την καθυστερημένη ενημέρωση του Εθνικού Κέντρου Συντονισμού Έρευνας και Διάσωσης (ΕΚΣΕΔ), την καθυστερημένη ενεργοποίηση επιχείρησης διάσωσης, την απουσία σωσιβίων από το σκάφος του Λιμενικού, το γεγονός ότι χρησιμοποιήθηκε διερμηνέας που δεν μιλούσε τη γλώσσα των επιζώντων, την αλλοίωση του περιεχομένου των καταθέσεων, την κακομεταχείριση και τον εξευτελισμό των επιζώντων.

Τους επιζώντες είχαν συνδράμει νομικά μεταξύ άλλων οι δικηγόροι Ελένη Σπαθανά και Μαριάννα Τζεφεράκου. Σήμερα εργάζονται και οι δύο στη νομική ομάδα της Υποστήριξης Προσφύγων στο Αιγαίο (RSA). Η Μαριάννα Τζεφεράκου, η οποία είχε αναλάβει τη νομική υποστήριξη των επιζώντων εκ μέρους του γερμανικού Ιδρύματος PRO ASYL, θυμάται:

«Υπήρχαν άνθρωποι που είχαν χάσει όλα τα μέλη της οικογένειας τους, ή τα περισσότερα μέλη της οικογένειάς τους. Ήταν αυτοί οι τρεις άντρες οι οποίοι είχαν χάσει τις γυναίκες και τα παιδιά τους. Να πω ότι και μετά την απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου, όταν μιλήσαμε με τους επιζήσαντες που είχαν χάσει τα μέλη της οικογένειάς τους, μας είπαν ότι σαφέστατα και ο πόνος συνεχίζει, η απώλεια δεν μπορεί να αποκατασταθεί. Απλώς για αυτούς ήταν σημαντικό η απονομή της δικαιοσύνης και ήταν σημαντικό αυτό να μην συμβεί σε άλλους ανθρώπους.»

Αρχειακό Υλικό: Κεντρικό δελτίο ειδήσεων του ΣΚΑΪ με τη Σία Κοσιώνη στις 14 Ιουνίου 2023: «Ασύλληπτη τραγωδία σε διεθνή ύδατα ανοιχτά της Πύλου: 79 μετανάστες νεκροί – 104 διασωθέντες»: https://www.youtube.com/watch?v=bDPdRMt4cwg&ab_channel=SKAI.gr

Χρύσα Βίλκενς: Οι συνεντεύξεις για αυτό το Podcast πραγματοποιήθηκαν λίγες ημέρες μετά το τραγικό ναυάγιο στην Πύλο στις 14 Ιουνίου του 2023. Οι επιζώντες μίλησαν και σε αυτή την περίπτωση για ρυμούλκηση του σκάφους. Η Μαριάννα Τζεφεράκου τονίζει:

«Θα έπρεπε μετά το περιστατικό αυτό να έχουν γίνει σοβαρές αλλαγές όσον αφορά τη διάσωση, όσον αφορά την αντιμετώπιση των νεοεισερχόμενων προσφύγων από τις ελληνικές αρχές στα σύνορα όσον αφορά τα Push Back. Σήμερα όμως που μιλάμε, δυστυχώς αυτό που βλέπουμε είναι ακριβώς το ανάποδο. Βλέπουμε να έχει γίνει ένα πολύνεκρο ναυάγιο το ναυάγιο της Πύλου, όπου είναι ξεκάθαρο στην Πύλο ότι υπάρχουν τουλάχιστον ευθύνες των ελληνικών αρχών λόγω παραλείψεων, αν όχι και λόγω πράξεων. Και άλλες πρακτικές συνεχίζονται στα σύνορα, όπως είναι τα Push Backs που οδηγούν και σε απώλεια ζωών.»

Ειρήνη Γαϊτάνου: Η ελληνική κυβέρνηση υπέβαλε στις αρχές Ιουνίου ένα Σχέδιο Δράσης στην Επιτροπή Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης, για την παρακολούθηση της εκτέλεσης της συγκεκριμένης απόφασης του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου. Εκεί, η ελληνική κυβέρνηση κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η υπόθεση του Φαρμακονησίου ήταν μεμονωμένη και δεν ανταποκρίνεται σε συστημικές παραβιάσεις σχετικά με τη διάσωση. Η κυβέρνηση θεωρεί ότι ενημερώνοντας τις αρμόδιες υπηρεσίες έχει λάβει επαρκή μέτρα για να αποτρέψει την επανάληψη ενός ανάλογου περιστατικού. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια μέσα από τις δεκάδες καταγγελίες αναδεικνύεται η συστημική φύση των παραβιάσεων (δείτε το νομικό υπόμνημα της RSA «Μετά το Φαρμακονήσι: Η ευθύνη του Λιμενικού Σώματος για παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη θάλασσα»). Η Μαριάννα Τζεφεράκου εξηγεί:

«Εμείς θεωρούμε ότι δεν είναι ένα μεμονωμένο περιστατικό. Είναι ένα περιστατικό το οποίο δείχνει ότι δυστυχώς η διάσωση δεν είναι προτεραιότητα πάντα σε σχέση με τις επιχειρήσεις επιτήρησης των συνόρων. Υπάρχουν και άλλες υποθέσεις που εκκρεμούν ενώπιον του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου, τις οποίες το RSA υποστηρίζει, που έχουν να κάνουν με το πώς αντιμετωπίζουν οι ελληνικές αρχές τους νεοεισερχόμενους πρόσφυγες. Υπάρχει μια υπόθεση που είχε ασχοληθεί το RSA παλαιότερα. Ήταν ένα ναυάγιο που είχε γίνει στο Αγαθονήσι, το οποίο εκκρεμεί αυτή η υπόθεση ενώπιον του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου και αφορά παραλείψεις πάλι στο θέμα της διάσωσης. Ούτε και αυτό είναι ένα μεμονωμένο περιστατικό . Το ξαναλέω και πάλι ότι υπάρχουν συστηματικές ελλείψεις στη διάσωση αλλά και πρακτικές όπως είναι τα pushbacks ή η εγκατάλειψη ανθρώπων σε πλωτές σχεδίες, οι οποίες βάζουν σε κίνδυνο τη ζωή των ανθρώπων. Θα πρέπει να είναι ξεκάθαρο ότι σε όλες τις επιχειρήσεις που γίνονται στη θάλασσα, ο σεβασμός και η προστασία της ανθρώπινης ζωής είναι η προτεραιότητα.»

Χρύσα Βίλκενς: Η δικηγόρος Ελένη Σπαθανά η οποία είχε συνδράμει νομικά τους επιζώντες ως μέλος της Ομάδας Δικηγόρων για τα Δικαιώματα Προσφύγων και Μεταναστών, εξηγεί ότι η υπόθεση του Φαρμακονησίου ήταν πολύ ξεκάθαρη νομικά για ένα σκάφος που βρισκόταν σε κίνδυνο εντός ελληνικών χωρικών υδάτων.

«Συγκεκριμένα το Δικαστήριο έλαβε υπόψη του κυρίως τα γεγονότα, όπως προκύπτουν αντικειμενικά από όλες τις πλευρές και συγκεκριμένα ότι είχαμε ένα σκάφος το οποίο -όταν εντοπίστηκε από τις ελληνικές αρχές- ένα σκάφος το οποίο δεν ήταν αξιόπλοο, ένα σκάφος το οποίο ήταν ακινητοποιημένο, ένα σκάφος στο οποίο επέβαιναν ιδιαίτερα ευάλωτα πρόσωπα, γυναίκες και παιδιά και ένα σκάφος το οποίο βρισκόταν εντός των ελληνικών χωρικών υδάτων. Καμία λοιπόν ενέργεια από αυτές που αναμένονται να έχουν γίνει ακριβώς για την ενεργοποίηση του μηχανισμού έρευνας και διάσωσης, δεν έγινε από αυτές οι οποίες είναι ενδεδειγμένες, προβλέπονται ειδικώς από τους διεθνούς κανονισμούς και κανόνες.»

Ειρήνη Γαϊτάνου: Όπως προέκυψε από την απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου και τα επίσημα στοιχεία, το Ενιαίο Κέντρο Συντονισμού Έρευνας & Διάσωσης ενημερώθηκε πολύ αργά από το σκάφος του λιμενικού που επιχειρούσε στο σημείο, όταν το σκάφος είχε ήδη βυθιστεί κατά το ήμισυ, ενώ το σήμα κινδύνου (το “Mayday Relay”) στάλθηκε 10 λεπτά μετά την πλήρη βύθισή του. Επίσης, στο μεσοδιάστημα, δεν έγινε καμία προπαρασκευαστική ενέργεια για να διασφαλιστούν τα απαραίτητα μέσα για τη διάσωση των επιβατών.

Παρά τον κίνδυνο στον οποίο βρίσκονταν το σκάφος και τις εκκλήσεις βοήθειας των επιβαινόντων, δεν τέθηκε σε εφαρμογή επιχείρηση διάσωσης, αλλά μία επιχείρηση επιτήρησης των συνόρων. Ενώ το πλοίο είχε βυθιστεί πλήρως στις 2.16, το σκάφος του λιμενικού που στάλθηκε για παροχή βοήθειας έφτασε μετά τις 3:30 και ένα ελικόπτερο έφτασε λίγα λεπτά πριν τις 4 τα ξημερώματα (δείτε την απόφαση του ΕΔΔΑ για το ναυάγιο στο Φαρμακονήσι (Safi και λοιποί κατά Ελλάδας)).

«Η προσέγγιση του συγκεκριμένου σκάφους που βρισκόταν σε κίνδυνο έγινε από σκάφος του Λιμενικού, ακατάλληλου, δηλαδή σκάφους για την επιτήρηση και όχι σκάφους, το οποίο θα μπορούσε να παρέχει βασικές μέριμνες για τη διάσωση. Σκάφος το οποίο δεν είχε ικανά σωσίβια, δεν είχε ικανά σωστικά μέσα, τα οποία άλλωστε και δεν ενεργοποιήθηκαν αρκούντως κατά την περίσταση της βύθισης του πλοίου. Το γεγονός αυτό ακριβώς της μη ενεργοποίησης του μηχανισμού που υποχρεωτικώς ενεργοποιείται σε αυτές τις περιπτώσεις, αντιθέτως την αντιμετώπιση της επιχείρησης αυτής ως επιχείρησης επιτήρησης συνόρων, γιατί έτσι προκύπτει εκ του αποτελέσματος και όχι ως επιχείρηση διάσωσης, δυστυχώς είχε αυτό το αποτέλεσμα.»

«Το Δικαστήριο δεν μπόρεσε με κάθε αμφιβολία να ερευνήσει το αν επρόκειτο ακριβώς για περίπτωση επαναπροώθησης και ο λόγος για τον οποίο δεν κατάφερε να στοιχειοθετήσει αυτή την εκδοχή, αυτή την περίπτωση, ήταν ακριβώς το έλλειμμα και τα σοβαρά ζητήματα ως προς τη διερεύνηση του περιστατικού που ακολούθησε του ναυαγίου. Αυτός ήταν και ο λόγος για τον οποίο καταδικάστηκε η χώρα μας, πέραν της ουσιαστικής παραβίασης των διατάξεων του άρθρου 2, για ακριβώς το δικαίωμα στη ζωή και την υποχρέωση διασφάλισης του, ταυτοχρόνως και για την απουσία ανεξάρτητης και αποτελεσματικής διερεύνησης του περιστατικού. Γιατί ενώ η Ελλάδα έχει τα εργαλεία και τα μέσα για να διεξαγάγει μια τέτοια έρευνα και να αποδώσει ακριβώς αυτά τα ευρήματα και τα αποτελέσματα, τούτο δεν έλαβε χώρα.»

Χρύσα Βίλκενς: Ένα από τα κρίσιμα στοιχεία στην υπόθεση του Φαρμακονησίου ήταν η χρήση ακατάλληλης διερμηνείας από τις αρχές για την καταγραφή των μαρτυριών. Αντίθετα, για την καταγραφή αυτή έπαιξε σημαντικό ρόλο η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες, η οποία μετέβη με κλιμάκιό της στη Λέρο για να συνομιλήσει με τους επιζώντες. Με τη βοήθεια δύο διερμηνέων οι οποίοι μιλούσαν τη γλώσσα των επιζώντων κατέγραψαν τις μαρτυρίες τους. O Γιώργος Τσαρμπόπουλος, σύμβουλος σε θέματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ειρηνικής συνύπαρξης, ο οποίος ήταν την περίοδο εκείνη επικεφαλής του Γραφείου της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες στην Ελλάδα, τονίζει:

«Νομίζω ότι το πιο σημαντικό ήταν η άμεση παρουσία κλιμακίου της Ύπατης Αρμοστείας στο πεδίο και η συζήτηση με τους ανθρώπους. Η επαφή με τους διασωθέντες δηλαδή, όπου οι πρώτες μαρτυρίες με διερμηνεία στη γλώσσα τους, στα φαρσί και στα αραβικά, δόθηκαν χωρίς κάποια πίεση από τις αρχές, χωρίς κάποιο φόβο, χωρίς κάποια ενόχληση (…) από ότι είπαν οι ίδιοι άνθρωποι είχε υπάρξει μια προσπάθεια ρυμούλκησης προς τις τουρκικές ακτές, κάτι το οποίο το Λιμενικό το αμφισβήτησε, ότι η πρόσδεση που είχε γίνει για να το σύρουν είτε προς τουρκικές κατ’ αυτούς είτε προς την ελληνική ακτή για να τους διασώσουν, κατά το λιμενικό, έγινε με έναν τρόπο που προκάλεσε την ανατροπή. Γιατί από ότι λένε με μεγάλη ταχύτητα εκινείτο το λιμενικό σκάφος που ρυμουλκούσε. Η ρυμούλκηση δεν αμφισβητήθηκε έτσι κι αλλιώς. Το θέμα είναι αν ήταν στα πλαίσια μιας επιχείρησης διάσωσης ή μίας επιχείρησης pushback. Πάντως σίγουρα ήταν τουλάχιστον ατυχής η όλη επιχείρηση έτσι όπως έγινε, αυτό είναι αναμφισβήτητο εκ του αποτελέσματος, ανετράπη το σκάφος. (…) Αυτά όλα τα στοιχεία λοιπόν που τα έδωσαν οι ίδιοι οι διασωθέντες με τις μαρτυρίες τους, τα πήραμε εμείς σαν Ύπατη Αρμοστεία εκείνη τη στιγμή και τα φέραμε σαν ερωτήματα απέναντι στις αρχές. Την ίδια μέρα δηλαδή που πάρθηκαν οι μαρτυρίες της 21ης από τη Λέρο. Την ίδια μέρα το απόγευμα βγήκε το δελτίο τύπου της Ύπατης Αρμοστείας που αναρωτιόταν και καλούσε τις ελληνικές αρχές να τοποθετηθούν στο τι είχε συμβεί.»

Ειρήνη Γαϊτάνου: Οι μαρτυρίες των επιζώντων από το κλιμάκιο της Ύπατης Αρμοστείας ελήφθησαν πριν ακόμα καταθέσουν στο λιμεναρχείο της Λέρου, το οποίο στην πραγματικότητα δεν διέθετε διερμηνείς που μιλούσαν τη γλώσσα των επιζώντων. Οι μαρτυρίες αυτές αποτέλεσαν μία στέρεη βάση πάνω στην οποία κλήθηκαν να τοποθετηθούν οι ελληνικές αρχές. Παρ’ όλ’ αυτά, στη διαδικασία διεξαγωγής της έρευνας η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες δεν κλήθηκε να καταθέσει.

Αρχειακό Υλικό: «Οι άνθρωποι που βλέπετε αυτή τη στιγμή στα πλάνα σας είναι οι άνθρωποι που πέρασαν αυτό το τραγικό περιστατικό αυτήν την τραγική νύχτα στο Φαρμακονήσι (‘η αλληλεγγύη το όπλο των λαών’…) Αυτή τη στιγμή με συνοδεία της Ύπατης Αρμοστείας κατεβαίνουν από το πλοίο, όπως μπορείτε να διακρίνετε ανάμεσα τους υπάρχει και μία γυναίκα με ένα μωρό στην αγκαλιά…»

Newsbomb.gr στις 23 Ιανουαρίου 2014: «Στον Πειραιά οι μετανάστες που σώθηκαν στο Φαρμακονήσι»: https://www.youtube.com/watch?v=CSDCRaY4oew&ab_channel=newsbomb.gr

Ειρήνη Γαϊτάνου: Ένα ακόμα πολύ σημαντικό στοιχείο ήταν η υποστήριξη που υπήρξε από τη στιγμή που οι επιζώντες έφτασαν στον Πειραιά δύο μέρες μετά το ναυάγιο και η δυνατότητα που είχαν να παραμείνουν για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα στην Ελλάδα, πλαισιωμένοι κατάλληλα από οργανώσεις, συλλογικότητες και φορείς, τόσο ψυχολογικά, όσο και νομικά και υλικά.

Αρχειακό Υλικό: «Αυτός ο άνθρωπος μάλλον περιγράφει το τι έγινε εκεί πέρα το βράδυ (μετάφραση: ‘προσπαθούσαν να ανέβουν στη βάρκα του λιμενικού και τους χτυπούσε με την πόρτα να πέσουν πάλι στο νερό. Ενός χρόνου παιδί φώναζε βοήθεια μαμά μπαμπά…’»

Newsbomb.gr στις 23 Ιανουαρίου 2014: «Στον Πειραιά οι μετανάστες που σώθηκαν στο Φαρμακονήσι»: https://www.youtube.com/watch?v=CSDCRaY4oew&ab_channel=newsbomb.gr

Χρύσα Βίλκενς: Το Ναυτοδικείο Πειραιά μπορεί να έβαλε τελικά την υπόθεση στο αρχείο, ωστόσο η βάση για περαιτέρω νομικές ενέργειες είχε ήδη δημιουργηθεί. O Γιώργος Τσαρμπόπουλος σημειώνει:

«Εκτός από το κλιμάκιο της Ύπατης Αρμοστείας υπήρχαν αλληλέγγυοι, υπήρχαν μη κυβερνητικές οργανώσεις, υπήρχαν ομάδες εθελοντών, υπήρχαν συλλογικότητες που σε όλο το διάστημα που ακολούθησε μεγάλο διάστημα δηλαδή, δώσανε σε αυτούς τους ανθρώπους τους επιζώντες, δηλαδή ψυχολογική στήριξη. Το πρώτο πράγμα, γιατί αυτό ήταν το πρώτο που χρειαζόντουσαν, ακόμα και για να ανευρεθούν οι αγνοούμενοι και να ανακτηθούν οι σοροί των νεκρών ανθρώπων συγγενών τους, η υλική στήριξη που ήταν ακόμα και να στεγαστούν κάπου. Και βέβαια νομική που ήταν πάρα πολύ σημαντικό για να μείνουν στην Ελλάδα, να μην τους απελάσουν και αυτό συνέτεινε στο να παραμείνουν για μεγάλο διάστημα, να δώσουν συνεντεύξεις τύπου, να επαναλάβουν αυτά που είχαν πει από την αρχή στην Ύπατη Αρμοστεία, να το επαναλάβουν στα ΜΜΕ, ακόμα και να είναι εκεί όταν τους κάλεσε ο εισαγγελέας του Ναυτοδικείου. Άσχετα με το αποτέλεσμα. Πάντως δώσανε τις μαρτυρίες, επανέλαβαν τις μαρτυρίες τους και μάλιστα διόρθωσαν και κάποιες παρερμηνείες που είχαν υπάρξει επειδή κάποιοι είχαν δώσει μετά από τις πρώτες εκείνες μαρτυρίες, κάποιες άλλες στη Λέρο πάλι στο Λιμενικό. Μόνο που εκεί πέρα ο διερμηνέας ήταν Πακιστανός και πολλά από τα πράγματα που ειπώθηκαν παρερμηνεύτηκαν.»

Ειρήνη Γαϊτάνου: Ιδιαίτερα σημαντικό είναι το γεγονός ότι παρόλο που οι ελληνικές αρχές είχαν γνώση των πλημμελειών στη διερμηνεία κατά τη λήψη των καταθέσεων των επιζώντων ενώπιον των Λιμενικών Αρχών, οι αρμόδιοι Εισαγγελείς βασίστηκαν σε αυτές. Αυτό αποτελεί έναν από τους λόγους που η Ελλάδα καταδικάστηκε από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο.

Το ναυάγιο στο Φαρμακονήσι απασχόλησε σημαντικά τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό.

«Κρατήθηκε ψηλά η υπόθεση και έπαιξε και πολύ στα ΜΜΕ. Αυτός ήταν ένας λόγος που δεν χάθηκε που ό, τι κι αν υπήρξε το αποτέλεσμα της πρώτης εκείνης δικαστικής εισαγγελικής μάλλον έρευνας. Το θέμα παρέμεινε ψηλά. Δηλαδή για το Φαρμακονήσι μιλήσανε πολλοί και το θέμα πόνεσε.»

Χρύσα Βίλκενς: Ο Εισαγγελέας του Ναυτοδικείου Πειραιά απέρριψε συνοπτικά τους ισχυρισμούς περί απόπειρας επαναπροώθησης των ανθρώπων, υποστηρίζοντας ότι αυτό «δεν ισχύει ως πρακτική». Ωστόσο, τρεις μήνες πριν το συγκεκριμένο περιστατικό, ο τότε Υπουργός Ναυτιλίας Μιλτιάδης Βαρβιτσιώτης δήλωνε στην τηλεοπτική εκπομπή του Αντώνη Σρόιτερ «Αυτοψία»:

Αρχειακό Υλικό: Μιλτιάδης Βαρβιτσιώτης, τότε Υπουργός Ναυτιλίας: «Το πρώτο πράγμα που κάνουμε είναι, λέμε στις τουρκικές αρχές ‘ελάτε και πάρτε τους’». Αντώνης Σρόιτερ, δημοσιογράφος: «Αν δεν έχουν περάσει τα…» Β: «Αν δεν έχουν περάσει τα σύνορα ή τελοσπάντων με έναν τρόπο να τους ξαναβάλουμε στην τουρκική πλευρά.» Σ: «Ναι αυτό να τους ξαναβάλουμε έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις και έχει προκαλέσει και μία έκθεση της Διεθνούς Αμνηστίας που λέει ότι πολλές φορές οι ελληνικές αρχές, το λιμενικό, με τη βία ρυμουλκεί βάρκες και στην ουσία πετάει ανθρώπους στα τουρκικά παράλια. Ισχύει αυτό;» B: «Κοιτάξτε, αυτοί οι άνθρωποι δεν προέρχονται από την Μυτιλήνη και τους στέλνουμε στην Τουρκία, έρχονται από την Τουρκία και ο δικός μας ρόλος είναι να προστατεύουμε και τα σύνορα μας.» Σ: «Άρα πραγματικά ρυμουλκούμε βάρκες.» B: «Δεν ρυμουλκούμε, αποτρέπουμε. Μόνο η παρουσία αυτού του σκάφους και όλων των δυνάμεων που έχουμε μπορεί να κάνει και το ίδιο το βαρκάκι να γυρίσει πίσω.»

Εκπομπή Αυτοψία, Alpha TV/Lesvosnews.net στις 20 Οκτωβρίου 2014, συνέντευξη του Αντώνη Σρόιτερ με τον Μιλτιάδη Βαρβιτσιώτη, τότε Υπουργό Ναυτιλίας: https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=fElr2nmpFuM&ab_channel=netLesvosnews 

Χρύσα Βίλκενς: Λίγες ημέρες μετά το ναυάγιο ο κ. Βαρβιτσιώτης έσπευσε να δηλώσει ότι δεν πρόκειται για επιχείρηση παράνομης επαναπροώθησης. Ο Γιώργος Τσαρμπόπουλος αναφέρει σχετικά με τις αντιδράσεις των ελληνικών αρχών πριν ολοκληρωθεί η έρευνα:

«Ένα άλλο στοιχείο, πάρα πολύ σημαντικό είναι ότι οι ίδιες οι αντιδράσεις των αρχών, θα έλεγα ότι από κει και πέρα ήταν σπασμωδικές. Δηλαδή, από τη μια προσπάθησαν να αμφισβητήσουν την αξιοπιστία των μαρτύρων και πριν ακόμα ξεκινήσει η προανακριτική διαδικασία υπήρξαν κάποιες δημόσιες δηλώσεις πολιτικών προσώπων, του υπουργού Εμπορικής Ναυτιλίας εκείνη τη στιγμή, που δεν το κάνεις, αφήνεις να προχωρήσει και να δει η προανάκριση τι συμβαίνει. Έτσι; Δεν προσπαθείς να προκαταλάβεις ότι δεν έγινε τίποτε και ότι αυτό έγινε έτσι και ότι αυτά που λένε οι άλλοι είναι ψέματα ή εν πάσει περιπτώσει είναι λάθος, είναι προϊόν σύγχυσης. Και βέβαια έφτασαν να αμφισβητούν τις προθέσεις ακόμα και του Επιτρόπου του Συμβουλίου της Ευρώπης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, λέγοντας ας πούμε ότι ο κύριος Muižnieks και διάφοροι άλλοι θέλουν να δημιουργήσουν πολιτικά θέματα στην Ελλάδα.»

Ειρήνη Γαϊτάνου: Το γερμανικό ίδρυμα για τα ανθρώπινα δικαιώματα PRO ASYL συνέδραμε από την αρχή του τραγικού συμβάντος καλύπτοντας αποκλειστικά το κόστος για τη νομική και την ανθρωπιστική βοήθεια. Ο Karl Kopp, διευθυντής του ιδρύματος PRO ASYL, τονίζει:

«Η απόφαση του Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Στρασβούργου αποτελεί δικαιοσύνη που καθυστέρησε να αποδοθεί αλλά και μία ικανοποίηση, επίσης με καθυστέρηση. Ράγισε η καρδιά μας όταν οι συγγενείς είπαν: «Επιτέλους, επιτέλους δικαιοσύνη! Επιτέλους μας πιστεύουν, ότι δεν φταίμε εμείς, αλλά οι άλλοι». Στην προκειμένη περίπτωση το Λιμενικό. Αυτό είναι ένα σημαντικό επίτευγμα, αλλά χρειάστηκε πάρα πολύ καιρό. Αλλά αυτός ήταν ο σωστός τρόπος. Ήταν ένας επιτυχημένος τρόπος. Αποδόθηκε κάποια δικαιοσύνη, κάτι που σπάνια συμβαίνει στην Ευρώπη. Οι άνθρωποι τραυματίζονται, χάνουν τη ζωή τους σε παράνομες επαναπροωθήσεις, πεθαίνουν γιατί δεν τους παρέχεται βοήθεια ή λόγω κακομεταχείρισης κατά τη διάρκεια ανάλογων επιχειρήσεων και δεν συμβαίνει τίποτα. Υπάρχει μια κουλτούρα ατιμωρησίας και το Φαρμακονήσι ήταν ένα νεύμα για το τι σημαίνει να είσαι πολύ επίμονος και να παλεύεις για δικαιοσύνη.»

Χρύσα Βίλκενς: Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο καταδίκασε την Ελλάδα για παραβιάσεις των διατάξεων του άρθρου 2 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) σχετικά με το δικαίωμα στη ζωή και την υποχρέωση διασφάλισης του, αλλά και για παραβιάσεις του άρθρου 3 της Σύμβασης, για εξευτελιστική μεταχείριση των επιζώντων. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό ότι το Δικαστήριο καταδίκασε την Ελλάδα για την απώλεια ζωής 11 προσφύγων, οκτώ παιδιών και τριών γυναικών, εξαιτίας συγκεκριμένων παραλείψεων και καθυστερήσεων των ελληνικών αρχών ως προς τη διεξαγωγή και την οργάνωση της διάσωσής τους, αλλά ταυτόχρονα και για την απουσία ανεξάρτητης και αποτελεσματικής διερεύνησης του περιστατικού. Επιδίκασε συνολικά αποζημίωση 330.000 ευρώ για τους επιζώντες, οι οποίοι είχαν υποβληθεί στην εξευτελιστική διαδικασία σωματικού ελέγχου, με πλήρη γύμνωση τους αμέσως μετά τη διάσωση τους.

Ειρήνη Γαϊτάνου: Ο πρόσφυγας Σαφί Εχσανουλά είναι επιζών του πολύνεκρου ναυαγίου όπου έχασε τα 4 παιδιά του και τη σύζυγο του. Σήμερα ζει στην Νορβηγία και προσπαθεί να διαχειριστεί τον πόνο και το τραύμα που άφησε πίσω του ο χαμός των αγαπημένων του. Μας λέει αναφορικά με την αποζημίωση:

«Αυτά τα χρήματα δεν έχουν καθόλου αξία. Αυτά τα χρήματα δεν θα φέρουν πίσω τη γυναίκα μου και τα παιδιά μου. Όμως χαίρομαι και τα δέχτηκα επειδή στην Ευρώπη υποστήριξαν ότι φταίνε για τον θάνατο όσων έχασαν τη ζωή τους και ότι πρέπει να πληρώσουν για αυτό.»

Ειρήνη Γαϊτάνου: Η υπόθεση του Φαρμακονησίου αναδεικνύει την ανάγκη υποστήριξης ανάλογων υποθέσεων σε βάθος χρόνου. Αυτό ήταν καθοριστικής σημασίας και για την δικαίωση ενός άλλου επιζώντα πρόσφυγα από τη Συρία, ο οποίος είχε αρχικά καταδικασθεί από το πρωτοβάθμιο δικαστήριο για τους θανάτους στο ναυάγιο του Φαρμακονησίου σε 145 χρόνια και 3 μήνες φυλάκιση και σε πρόστιμο 570,500 ευρώ. Ο νεαρός Σύρος είχε επανειλημμένα αρνηθεί ότι οδηγούσε το σκάφος και ότι ευθυνόταν για τους θανάτους, υποστηρίζοντας ότι ήταν και ο ίδιος πρόσφυγας. Το αίτημα του ωστόσο είχε απορριφθεί από το Πρωτοβάθμιο Δικαστήριο. Το 2017, τρία χρόνια μετά το ναυάγιο, το πενταμελές εφετείο κακουργημάτων της Δωδεκανήσου τον δικαίωσε. Σύμφωνα με το σκεπτικό της απόφασης, οι θάνατοι προκλήθηκαν χρονικά μετά από την επέμβαση των λιμενικών αρχών και κατά την διάρκεια της ρυμούλκησης του εν λόγω σκάφους από τους λιμενικούς και κανένας από τους επιβάτες δεν θα μπορούσε να κάνει κάτι για να αποτρέψει το αποτέλεσμα αυτό. Μετά την απόφασή αυτή ο νεαρός Σύρος αποφυλακίστηκε (δείτε «Αθώωση Σύριου για τους θανάτους στο ναυάγιο του Φαρμακονησίου το 2014».

Χρύσα Βίλκενς: Γιατί η υπόθεση Φαρμακονήσι και η δικαστική εξέλιξη της είναι σημαντική για την ελληνική κοινωνία; Οι παραβιάσεις των δικαιωμάτων ενδιαφέρουν μονάχα τους πρόσφυγες; Η Μαριάννα Τζεφεράκου σχολιάζει:

«Αφορούν το κράτος δικαίου και τη δημοκρατία μας. Η προστασία της ζωής θα πρέπει να είναι θεμελιώδες και το πιο σημαντικό σε μία δημοκρατία, όπως και ο σεβασμός της αξιοπρέπειας του ανθρώπου. Η υπόθεση στο Φαρμακονήσι έδειξε πρώτον, ότι η Ελλάδα δεν έχει ένα αποτελεσματικό σύστημα απονομής δικαιοσύνης, ότι οι άνθρωποι δεν μπόρεσαν να βρουν δικαιοσύνη στην Ελλάδα και αυτό είναι πάρα πολύ σημαντικό για μια δημοκρατία. Και το άλλο που έδειξε είναι ότι έγιναν σοβαρές παραβιάσεις σε σχέση με την προστασία της ζωής μέσα στη θάλασσα. Και η προστασία όλων των ανθρώπων, ανεξάρτητα αν είναι ξένοι, Έλληνες, αν είναι χωρίς χαρτιά ή με χαρτιά, αν είναι νεοεισερχόμενοι πρόσφυγες ή μετανάστες, θα πρέπει να είναι πρωταρχικό μέλημα των αρχών σε μια δημοκρατία.»

Ειρήνη Γαϊτάνου: Οι θεσμοθετημένες πολιτικές και οι συστηματικές πρακτικές αποτροπής που ακολουθούνται στα εξωτερικά σύνορα της ΕΕ, και χαρακτηρίζουν την ευρωπαϊκή και ελληνική πολιτική για το άσυλο και τη μετανάστευση, παραβιάζουν θεμελιώδη δικαιώματα και τελικά οδηγούν τους ανθρώπους στον θάνατο. Μόνη λύση είναι να υπάρξουν ασφαλείς και νόμιμες διαδρομές για τους πρόσφυγες και μετανάστες, ώστε να έχουν πρόσβαση στο έδαφος της Ευρωπαϊκής Ένωσης για να ζητήσουν άσυλο. Η Ελένη Σπαθανά σημειώνει:

«Πολιτικές αποτροπής, οι οποίες ακριβώς μετατρέπουν τα εξωτερικά σύνορα της Ευρώπης, συμπεριλαμβανομένων και των θαλασσίων, σε ζώνες στρατιωτικές, ζώνες ελέγχου, στις οποίες προέχει ακριβώς η αποτροπή από τη διάσωση. Δυστυχώς είναι μια παρεπόμενη συνέπεια και το ναυάγιο της Πύλου, το ναυάγιο του Φαρμακονησίου, αυτών των πολιτικών, της απουσίας ασφαλών οδών για τους ανθρώπους που χρήζουν προστασίας, αλλά και για τους ανθρώπους που επιθυμούν ακριβώς να βρεθούν σε μια καλύτερη συνθήκη για τη ζωή τους, όπως είναι ανθρώπινο δικαίωμα. Και βέβαια είναι παρεπόμενη συνέπεια επιλογών, οι οποίες αυτή τη στιγμή έχουν προταθεί αντί άλλων, όπως η διάσωση που θα έπρεπε για να μπορέσουμε να προασπίσουμε για μας μια Ευρώπη η οποία θα έχει ακριβώς -πέραν του νομικού πολιτισμού-, την ανθρώπινη της διάσταση.»

Χρύσα Βίλκενς: Ο Κωστής Τσιτσελίκης, Καθηγητής, Κοσμήτορας της Σχολής Οικονομικών και Περιφερειακών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και πρώην πρόεδρος της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου σε συνέντευξη τύπου η οποία πραγματοποιήθηκε τον Ιούλιο του 2022 αμέσως μετά την ανακοίνωση της απόφασης για το Φαρμακονήσι, τόνισε τις ποινικές ευθύνες που πρέπει να αποδοθούν για το ναυάγιο:

«Η υπόθεση ξανανοίγει, η υπόθεση αυτή ξανανοίγει άρα εδώ δεν είναι το τέρμα μίας διαδρομής, είναι απλώς η μέση της διαδρομής που το μπαλάκι ξαναγυρνάει στον Έλληνα εισαγγελέα ο οποίος πρέπει να ξανανοίξει την υπόθεση.»

Ειρήνη Γαϊτάνου: Ο Σαφί Εχσανουλά επιθυμεί εκτός από τη δικαίωση από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και τη δικαίωση από την ελληνική δικαιοσύνη. Δηλώνει πρόθυμος να κάνει τα πάντα για να ξανανοίξει ο φάκελος στην Ελλάδα και να τιμωρηθούν οι υπαίτιοι.

«Θα στηρίξουμε εάν χρειαστεί τη διαδικασία για να πάνε στο δικαστήριο αυτούς που φταίνε και θα ήμαστε ευγνώμονες και θα ήμαστε περήφανοι για αυτό.»

Χρύσα Βίλκενς: Μέχρι σήμερα, η ελληνική δικαιοσύνη δεν έχει πάρει καμία πρωτοβουλία για την επαναφορά της υπόθεσης ενώπιόν της.

Ευχαριστούμε που μας ακούσατε. Στην περιγραφή του επεισοδίου μπορείτε να βρείτε τους σχετικούς συνδέσμους με περισσότερες πληροφορίες από την ιστοσελίδα της Υποστήριξης Προσφύγων στο Αιγαίο (RSA).

Ειρήνη Γαϊτάνου: Το ραδιοφωνικό ντοκιμαντέρ της Υποστήριξης Προσφύγων στο Αιγαίο (RSA) είναι διαθέσιμο στα ελληνικά στις πλατφόρμες Spotify, Apple Podcasts, Google Podcasts και στην ιστοσελίδα μας. Συντονιστείτε μαζί μας για το επόμενο επεισόδιο της σειράς «Πολιτικές συνόρων και παραβιάσεις δικαιωμάτων».