Οι δικηγόροι της RSA τον τελευταίο χρόνο έχουν καταγράψει σοβαρές καταγγελίες για επαναπροωθήσεις και επακόλουθο διαχωρισμό οικογενειών (σε περισσότερες από 10 υποθέσεις) σε επιχειρήσεις που διεξάγονται στα σύνορα και ακολουθούν παρόμοια μοτίβα.

Σε αυτές τις υποθέσεις που εκπροσωπούνται από τους δικηγόρους της Υποστήριξης Προσφύγων στο Αιγαίο, τα θύματα που έχουν διαχωριστεί από τις οικογένειές τους περιγράφουν πράξεις που σχετίζονται με εξαιρετικά σοβαρές παραβιάσεις της αρχής της μη-επαναπροώθησης και του δικαιώματος στο άσυλο, καθώς και της απαγόρευσης της απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης και του δικαιώματος στην προσωπική ελευθερία (με βάση την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου). Πρόκειται για πράξεις οι οποίες, σύμφωνα με το ελληνικό δίκαιο, συνιστούν ποινικά αδικήματα. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες των μελών των οικογενειών που διαχωρίστηκαν από τους οικείους τους, αυτές οι πρακτικές επαναπροώθησης συχνά περιλαμβάνουν σωματική ή λεκτική βία και απειλές κατά της ζωής και της σωματικής τους ακεραιότητας, συχνά με χρήση όπλων, εξευτελιστική μεταχείριση, αφαίρεση προσωπικών αντικειμένων και εγγράφων ταυτοποίησης, απαγωγή και άτυπη κράτηση σε χώρους υπό εξευτελιστικές συνθήκες.

Οι οικογένειες που υποστηρίζονται από την RSA έχουν χωριστεί κυριολεκτικά στα δύο, σε περιπτώσεις όπου ο ένας γονέας με κάποια από τα παιδιά παρέμεινε στην Ελλάδα και ο άλλος γονέας με τα υπόλοιπα παιδιά εξαναγκάστηκε να επιστρέψει στην Τουρκία (5 περιπτώσεις), μόνες μητέρες χωρίστηκαν από τα παιδιά τους, όπου είτε οι γυναίκες παρέμειναν μόνες τους στην Ελλάδα και ένα από τα παιδιά τους εξαναγκάστηκε να επιστρέψει στην Τουρκία (2 περιπτώσεις) είτε ακόμη και ένα από τα παιδιά παρέμεινε στην Ελλάδα, ενώ η μητέρα εξαναγκάστηκε να επιστρέψει στην Τουρκία σε αβέβαιο καθεστώς (2 περιπτώσεις) ή ακόμη και σε κράτηση (1 περίπτωση).

Αδιαμφισβήτητα, ο βίαιος διαχωρισμός των οικογενειών κατά την προσπάθεια τους να περάσουν τα ελληνοτουρκικά σύνορα (και όχι μόνο, φυσικά) αποτελεί ένα ισχυρό τραυματικό γεγονός. Όταν, δε, πρόκειται για μόνες μητέρες που στην διαδρομή έχασαν τον σύντροφό τους ή κάποιο από τα παιδιά τους, η κατάσταση είναι ακόμα πιο σκληρή. Γυναίκες που, ως επί το πλείστον, δεν έχουν μάθει να ζουν με αυτονομία, ξαφνικά καλούνται να ανταπεξέλθουν σε πολύ απαιτητικές καταστάσεις ενώ βρίσκονται σε πλήρη αποσταθεροποίηση, χωρίς ουσιαστική στήριξη και έχοντας, ταυτόχρονα, να αποδείξουν την καταλληλότητα τους στον γονικό ρόλο. Οι γυναίκες αυτές, μετά τον διαχωρισμό της οικογένειας τους, είναι μόνες, φοβισμένες, ζουν σε συνθήκες ανασφάλειας και αβεβαιότητας κουβαλώντας μια τεράστια ενοχή για το αν θα μπορούσαν να είχαν κάνει κάτι παραπάνω για να μην χωριστούν από την οικογένεια τους. Στην Ελλάδα, οι γηγενείς μονογονεϊκές οικογένειες ουσιαστικά στηρίζονται από το ευρύτερο οικογενειακό ή και κοινωνικό δίκτυο καθώς το κράτος αδυνατεί να καλύψει τις ανάγκες τους. Συνεπώς, για τη μονογονεϊκή προσφύγισσα μητέρα, η καθημερινότητα είναι ακόμα πιο δύσκολη, καθώς δεν διαθέτει, για αρκετό καιρό, τυπικά ή άτυπα δίκτυα αλληλοβοήθειας. Σε πολλές περιπτώσεις, οι γυναίκες εμφανίζουν έντονα συμπτώματα μετατραυματικού στρες, γεγονός το οποίο ερμηνεύεται κατά κύριο λόγο ως ατομική δυσλειτουργία, έλλειψη ψυχικής ανθεκτικότητας ή και ψυχιατρικό πρόβλημα, ενώ στην πραγματικότητα υπεύθυνη για την κατάσταση τους είναι η εφαρμοζόμενη πολιτική.

Μια από τις πιο εμβληματικές περιπτώσεις ναυαγίου μετά από απόπειρα επαναπροώθησης και βίαιου διαχωρισμού οικογένειας με τραγικό τέλος, ήταν η περίπτωση του ναυαγίου στο Αιγαίο Πέλαγος, ανοικτά του Φαρμακονησίου, που έλαβε χώρα στις 20 Ιανουαρίου 2014. Το ναυάγιο συνέβη κατά τη διάρκεια επιχείρησης του ελληνικού λιμενικού σώματος, μιας προσπάθειας επαναπροώθησης σύμφωνα με τους επιζώντες, και η οποία οδήγησε στον θάνατο 11 ανθρώπων – 8 παιδιών και 3 γυναικών, συμπεριλαμβανομένων των συζύγων και των παιδιών των επιζώντων, όλων προσφύγων από το Αφγανιστάν. Στην Ελλάδα, η δικαστική διερεύνηση της υπόθεσης σύντομα τέθηκε στο αρχείο. Οι επιζώντες αναζήτησαν δικαιοσύνη στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (υπόθεση Safi κατά Ελλάδας).

Στις 7 Ιουλίου 2022 η απόφαση που εξέδωσε το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων διαπίστωνε ότι η Ελλάδα είχε παραβιάσει το άρθρο 2 (δικαίωμα στη ζωή) της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων καθώς και το άρθρο 3 (απαγόρευση απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης) στην περίπτωση αυτού του ναυαγίου. Το Δικαστήριο επεσήμανε ότι, ακριβώς λόγω της έλλειψης ενδελεχούς και αποτελεσματικής έρευνας από τις εθνικές αρχές, δεν ήταν σε θέση να προσδιορίσει εάν υπήρξε απόπειρα επαναπροώθησης των προσφευγόντων προς τις τουρκικές ακτές. Έτσι, το Δικαστήριο καταδίκασε ομόφωνα την Ελλάδα για παραβίαση του άρθρου 2 για διαδικαστικούς λόγους, ενώ διαπίστωσε παραβίαση του δικαιώματος στη ζωή επί της ουσίας, καθώς οι ελληνικές αρχές δεν είχαν κάνει ό,τι θα μπορούσε εύλογα να αναμένεται να κάνουν, για να παράσχουν στους προσφεύγοντες και τα μέλη των οικογενειών τους το επίπεδο προστασίας που απαιτεί το άρθρο 2.

Τα τελευταία χρόνια, έχουν υπάρξει συστηματικές καταγγελίες επαναπροωθήσεων προσφύγων στη θάλασσα, στη στεριά στα νησιά καθώς και στα σύνορα του Έβρου, τις οποίες επισημαίνουν μεταξύ άλλων διάφορες υπηρεσίες και μηχανισμοί του ΟΗΕ (Ύπατη Αρμοστεία ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, ΔΟΜ, Ομάδα Εργασίας για την αυθαίρετη κράτηση, Επιτροπή κατά των Βασανιστηρίων, Ειδικός εισηγητής για τα δικαιώματα των μεταναστών) και του Συμβουλίου της Ευρώπης (Επιτροπή για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων, Κοινοβουλευτική Συνέλευση, Επίτροπος Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων).

Τέλος, η Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΕΔΑ), η οποία είναι ο Εθνικός Φορέας για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου στην Ελλάδα και το ανεξάρτητο συμβουλευτικό όργανο της Πολιτείας σε θέματα προώθησης και προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου, εγκαινίασε τον Μηχανισμό Καταγραφής Περιστατικών Άτυπων Αναγκαστικών Επιστροφών τον Σεπτέμβριο του 2021. Ο Μηχανισμός Καταγραφής αποσκοπεί στην παρακολούθηση, καταγραφή και αναφορά περιστατικών άτυπων αναγκαστικών επιστροφών, στην προώθηση και εμπέδωση του σεβασμού της αρχής της μη-επαναπροώθησης, στη διασφάλιση των εγγυήσεων και της συμμόρφωσης με τις νόμιμες διαδικασίες και στην ενίσχυση της λογοδοσίας για αναφερόμενες παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που αναφέρεται ότι συντελούνται κατά τη διάρκεια άτυπων αναγκαστικών επιστροφών. Την περασμένη εβδομάδα, ο Μηχανισμός δημοσίευσε την πρώτη του ετήσια έκθεση για το 2022. Η έκθεση περιλαμβάνει μαρτυρίες για 50 περιστατικά άτυπων αναγκαστικών επιστροφών που, κατά τους ισχυρισμούς των φερόμενων θυμάτων, συνέβησαν από τον Απρίλιο του 2020 έως τον Οκτώβριο του 2022. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες, ο συνολικός αριθμός των φερόμενων θυμάτων σε αυτά τα περιστατικά ανέρχεται σε τουλάχιστον 2.157 άτομα, συμπεριλαμβανομένων 214 γυναικών και 205 παιδιών, καθώς και 103 ατόμων με ιδιαίτερες ανάγκες, όπως άτομα με ιατρικά προβλήματα, με αναπηρίες, υπερήλικες κ.λπ.

Η πρακτική των επαναπροωθήσεων / push backs παραβιάζει τα εθνικά, ευρωπαϊκά και διεθνή νομικά πρότυπα, καθώς και το ίδιο το κράτος δικαίου. Η απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση των νεοεισερχομένων από το κράτος δεν μπορεί να δικαιολογηθεί από καμία ευρωπαϊκή πολιτική, πόσο μάλλον από παράνομες πολιτικές, και δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο αποτροπής στα ευρωπαϊκά σύνορα. Οι πρακτικές επαναπροώθησης και συστηματικής αποτροπής διαχωρίζουν οικογένειες και θέτουν καθημερινά ζωές σε κίνδυνο στον Έβρο και το Αιγαίο πέλαγος και πρέπει να σταματήσουν αμέσως.